بخشی از مقاله
چکیده:
گنبد نظام الملک یکی از زیباترین گنبدهای آجری جهان و یادگاری ارزشمند از دوره سلجوقیان می باشد.این گنبد در جبهه جنوبی مسجد جامع اصفهان قرار دارد و اولین گنبدی است که در این مسجد ساخته شد .فضای داخل این گنبدخانه پوشیده از تزئینات زیبای آجری، گچبری، سنگ و کاشی است.تزئینات اصلی مربوط به دوره سلجوقیان می باشد و در ادوار بعدی بویژه در دوره صفویان تزئینات کاشی و سنگ جهت تزئین محراب و کتیبه ها به این فضا الحاق گردید.
علاوه بر ایجاد نقوش زینتی، کتیبه های کار شده در این مکان باعث زیبایی این قسمت شده اند.همچنین کتیبه های مذهبی باعث گسترش حس معنوی و روحانی در این مکان شده و دیگر کتیبه ها بیانگر شرایط تاریخی و اجتماعی آن دوران می باشند. در پژوهش حاضر به معرفی تزئینات این قسمت، کاربرد این تزئینات و دریافتی زیباییشناسانه از این تزئینات با تکیه بر منابع موجود و مشاهده فضای گنبدخانه پرداخته شده است. روش این تحقیق به شیوه توصیفی تحلیلی بوده و اطلاعات به شیوه کتابخانهای و میدانی گردآوری شده اند.
مقدمه:
گنبد نظام الملک یکی از گنبد های زیبا و خوش ساخت دوران سلجوقیان است که در قرن پنجم به دستور خواجه نظام الملک وزیر با کیاست ملکشاه در جنوبیترین ضلع مسجدجامعاصفهان احداث گردید.ماده اصلی ساخت این گنبد همانند سایر بناهای دوره سلجوقی از آجر بوده و در بعضی از قسمت ها از گچ استفاده شده است.تزئینات زیبای این قسمت باعث برپایی عبادتگاهی با شکوه و کانون معنایی در خور توجه شده اند.بخش زیادی از این تزئینات در گذر زمان تخریب گردیده و فقط قسمت های کمی از تزئینات ارزشمند آجری باقی مانده است .نظر به اینکه منابع در مورد تزئینات این قسمت محدود و منحصر به نظر کوتاه و گذرای برخی نویسندگان بوده، بخش عمدهای از مطالب جستارهی حاضر به شیوه میدانی و مشاهده بنا گردآوری شده است.
بحث و بررسی:
معرفی گنبدخانه نظام الملک و تحلیل تزئینات:
در دوران سلجوقیان، خواجه نظام الملک وزیر با کفایت ملکشاه، در میانه ضلع جنوبی مسجد گنبدخانه ای بنا کرد که محرابی نیز در آن قرار داشت.وجود زینت هایی مرکب از آجر و بند کشی های گچی میان آنها و نقش مهرهای روی بند کشی ها که محفوظ مانده اند، مبین این است که معمار قصد داشته است تا این ساختمان از هر طرف دیده شود. - گالدیری، - 1355برای آن که فضای لازم جهت این کار فراهم آید 24 ستون و هشت طاق سرپوشیده عمود بر دیوار قبله را تخریب کردند. - گالدیری،بیتا - گنبد خانه نظام الملک به صورت بنای منفرد و آزاد ساخته شده بود.
شواهد بدست آمده از جمله راه پله برای دسترسی به قسمت های فوقانی گنبد شاهد این ادعاست. - گالدیری، - 1370همچنین در مورد بانی و زمان ساخت این گنبد می توان به کتیبه ساقه گنبد رجوع نمود. کتیبه داخل گنبد به خط کوفی ساده آجری است و نام ملکشاه سلجوقی و بانی ساخت آن، خواجه نظامالملک را در بردارد. - هنرفر، - 1350پوپ و گالدیری تاریخ احداث گنبد نظامالملک را در حدود سال 465 و 473 تخمین زده اند. - پوپ، - - 1365گالدیری، - 1370 این بنا از سه طرف آزاد و به شبستان های سلجوقی و صفه صاحب متصل میباشد.
فضای این گنبد خانه نسبت به گنبد خانه تاج الملک بزرگتر و رفیع تر میباشد. فرم این تالار گنبد دار به صورت مربع و اندازه هر ضلع آن 15متر است و یاد آور بناهای دوره ساسانی میباشد.انتقال سطح مربع به دایره بوسیله ترنبه و طاق های کوچک صورت گرفته است.یعنی چهار ضلعی به هشت ضلعی و شانزده ضلعی و در نهایت به فرم دایره تبدیل شده است.برای اجرای گنبد از بالای کتیبه کمربندی، هشت عدد باریکه طاق به ضخامت سه آجر زده شده که در تیزه به هم متصل میشود.
هر یک از هشت طاق نما که منطقه تغییر حالت، یعنی تبدیل مربع به دایره را ایجاد میکند مشتمل به سه طاق نمای کوچک میباشد که انتهای آنها روی گوشواره ها تزئینات مقرنس دارد. - حاتم، - 1379 در بالای طاق کوچک کتیبه کمربندی بنا قرار دارد.سپس پوشش گنبد به قطر دهانه 15 متر به شیوه باریکه طاق و به صورت یک پوسته بنا شده است.نمای داخلی گنبد دارای تزئینات زیبای آجری،کتیبه ها و مهرهای گچی میباشد که بین آجرها کار شده است. »این تزئینات که در ترکیب با گچ بری اجرا شده اند تأکید مزیدی بر تناسب بی نقص این مجموعه مینهد، بدون این که هیچ بخشی از عناصر آن از نظر مخفی بماند.«
اما مسئله حائز اهمیت این است که »در تزئین این بنا هنرمند معمار از انواع امکانات کاربردی آجر استفاده کرده و توانسته است با قدرت و توانایی بسیار مفاهیم و خواستهای فکری خود را با طرحها و ترکیبهای عالی و ابتکاری در معرض دید قراردهد و به گونه ای خاص با آنها ارتباط برقرار کند. - « همان:242 - در این بخش همانند سایر بناهای دوره سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی ساخت بنا استفاده شده و علاوه بر کاربرد معمارانه، جنبه تزئینی دارد و بر زیبایی این قسمت افزوده است. استیرلن در باب اهمیت این امر مینویسد:»هنرناب تزئین آجری با تزئینات سطوح داخلی گنبدهای جنوبی و شمالی مسجد جمعه اصفهان،که به ترتیب در سالهای 1072م - 465 ق - و1088م - 481ق - به وسیله نظام الملک وتاج الملک ساخته شده، به اوج خود رسید و معلوم گشت که با چیدن آجر های یک رنگ هم میتوان سازه های معماری را جلوه و شکوه بخشید - .«استیرلن، - 87 :1377
تصویر: 1 نمایی از گنبدخانه نظام الملک - جنوبی - ، منبع:نگارنده
در فضای مربع شکل این گنبدخانه ازاره ها از سنگ مرمر یکدست پوشش یافته است.در بالای ازاره ها از آجر به عنوان مصالح اصلی بنا و در بعضی قسمت ها از گچ برای تزئین استفاده شده است.ولی در قسمت شرقی این قسمت، آجرها با اندودی از گچ سفید ساده پوشیده شده که تا محراب ادامه دارد و نشانی از آجرها نمی باشد.در دیوارهای مقابل آجرها کاملاً مشخص و فاقد هر گونه دستکاری میباشد.
در حد فاصل ستونها و طاقنماها نواری دیده میشود که دارای تزئینات گچ بری است و یاد آور سنتهای گچ بری ایران قبل از اسلام میباشد. متأسفانه بخش اعظمی از این گچ بری ها تخریب شده و جای آنرا با گچ ساده پوشانده اند.ستونهای ضلع غربی گنبد خانه به صورت آجری ساده بوده، ولی برجستگی ها و فرو رفتگیهای آجرها ریتمی پویا و زنده ایجاد کرده و به سرزنده بودن این عبادتگاه افزوده است.
تصویر:2 نمایی از ستون های غربی گنبدخانه، منبع:نگارنده
آجرهای این قسمت به خوبی آجرهای گنبدخانه تاج الملک حفظ نشده اند و اندکی تخریب شده است.در وسط ضلع جنوبی محراب واقع شده که جهت قبله را نشان میدهد.محراب قدیمی مربوط به دوره سلجوقیان است و هماهنگ با قسمتهای دیگر با آجر ساخته شده است.هم اکنون قسمتی از محراب دوره سلجوقیان مشخص میباشد و میتوان تا حدودی ویژگیهای آن را باز شناخت.در زمان شاه تهماسب اول محراب کاشی کاری شده و مرمرین بر روی محراب قدیمی کار شد. در حاشیه این محراب کتیبه ای به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی به صورت معرق شامل جمله قال االله تبارک و تعالی و آیات 142 تا 144 سوره بقره میباشد. - هنرفر، - 1350
