بخشی از مقاله
مقدمه
انگشترهای نگیندار از مهمترین انواع انگشتری هستند. این انگشترها علاوهبر جنبه های تزیینی کارکردهای مختلف دیگری نیز دارند. شناخت کارکرد انگشترهای نگیندار از طریق مطالعه نوشته های روی آنها میسر می شود. نقوش حکشده روی انگشترهای ایران در دوران باستان شامل تصاویر مختلفی ازجمله نقوش انسانی و حیوانی بوده است، نقوشی که با ظهور دین مبین اسلام و تحریم تصویر به نوشته های حاوی عبارت ها و جملات دعایی تغییر پیدا کرد. در دوره های تاریخی بعد از اسلام، یکی از مهمترین
ﻭ معتبرترین نمونه های استفاده از انگشترهای دارای نوشته مربوط به دوران قاجار است.
در این دوره، جامعه ایرانی عمیقاً به عقاید مذهبی پایبند شده و با توجه به شروع روابط سیاسی با کشورهای اروپایی و نفوذ فرهنگ و هنر غرب اعتقادات مذهبی مهمترین عامل جهت حفظ ارزشها و اصول دینی در جامعه ایرانی تشخیص داده می شود. به این ترتیب، تبلیغ دین و شعائر شیعی نیز در قالب های گوناگون هنری جلوهگر می شود. یکی از زمینه های ترویج این تفکر نوشته های روی انگشترها بوده است. این نوشته ها که عرصه مناسبی جهت بازنمایی افکار و اعتقادات مذهبی در جامعه دوره قاجار به حساب می آید. وجه کاربردی انگشترها در هیئت مهر و انتقال اثر این مهرها به مناطق مختلف جهت تأیید هویت صاحب سند کمک بسیاری به نشر و تبلیغ عقاید شیعی کرده است.
متأسفانه امروز نمونه زیادی از انگشترهای قدیمی باقی نمانده است. مهمترین علت این اتفاق، شکستهشدن نگین انگشترها پس از مرگ صاحب آن برای جلوگیری از سوﺀاستفاده های احتمالی بوده است. اما این تحقیق با بهره گیری از حداکثر پتانسیل موجود برای دسترسی به نمونه های بدیع١ از انگشترهای دوره قاجار قصد معرفی تجلیات اعتقاد و تفکرات شیعی در دوره قاجار را دارد. سؤال
ﻭ فرضیه اصلی تحقیق حاضر برای اثبات وجود تفکرات و عقاید شیعی در انگشترهای دوره قاجار از این قرار است: پرسش اصلی تحقیق: تفکرات و عقاید شیعی مردم دوره قاجار چگونه روی انگشترها که در بیشتر موارد مهر و نشان هویت آنان است جلوه و نمود یافته است؟
فرضیه تحقیق: به نظر می رسد تفکرات و عقاید شیعی از طریق نوشته های روی انگشترهای دوره قاجار مجال بروز یافته است و همچنین بهعلت کاربرد گسترده این انگشتری ها تبلیغی نیز برای عقاید و نظریات مذهب تشیع نیز به حساب می آمده است.
جمعآوری اطلاعات این پژوهش از طریق منابع میدانی و کتابخانه ای و با روش توصیفیـتحلیلی صورت گرفته است. نمونه آثار مورد بررسی شامل ٩ نمونه که مربوط به
کتاب((Ornament and Amulet Wenzel, 1993 و
کتاب مهرهایی از جنس عشق (احتشامی، ۵۸۳۱) است.
تصویر۱. انگشتر با نگین باباقوری،دوره قاجار، مجموعه خصوصی دکترمحفوظی
تصویر۲. مهر انگشتری، قاجار، جنس: نقره و سنگ عقیق ، در یک طرف نگین دان علامتی وجود دارد که نشان دهنده جهت استفاده صحیح از مهر انگشتری است. مهر آن به شکل مربع است که با خط ثلث بر آن عبارت »یا حسین ابن علی ۶(۰)۲۱« حک شده است. مجموعه کاخ گلستان
دیگر آثار مورد بررسی توسط مشاهدات عینی نویسنده از مجموعهداران شخصی جمع آوری شده است.
پیشینه تحقیق
درباره انگشترها پژوهشهای اندکی صورت گرفته است که از آن میان می توان به کتاب انگشتریهای ماریان ونزل از مجموعه هنر اسلامی اشاره کرد. شیوه تحقیق ماریان ونزل در این کتاب بر مبنای معرفی نمونههایی جامع از انگشترهای دوران اسلامی است که براساس دوره و نیز شکل حلقه و نگیندان انگشترها طبقهبندی شده است.
در این میان، معدود نوشتارهایی درباره سجع مهرها نیز انتشار یافته است که صرفاً به معرفی نمونههایی از مهرها پرداخته اند. برای نمونه، جهانگیر قائممقامی نیز در چندین مقاله که عموماً در مجله بررسی های تاریخی چاﭖ شده است مهرهای شاهان در دوران مختلف را معرفی کرده است.
محمدجواد جدی در کتاب مهر و حکاکی در ایران اطلاعات کلی و مبهمی درخصوص مهرها از دوره پیش از اسلام و سجع مهرهای دوران اسلامی شامل خلفای راشدین و امامان معصوم داده است. در ادامه این کتاب به معرفی چندین حکاک دوران قاجار و پهلوی و نیز اشعاری درخصوص مهر در میان شعرای فارسی پرداخته است (جدی، ۷۸۳۱).
تصویر۳. مهر انگشتری، جنس: نقره و سنگ عقیق، سجع مهر » علی علی « به حالت معکوس بر هم، مجموعه خصوصی
تصویر ۴. مهر انگشتری نقره با نگین عقیق، به سجع»یا حضرت عباس«، مجموعهخصوصیویسی
تصویر ۵. مهر انگشتری، ایران، ۹۷۲۱ هجری، نقره و سنگ عقیق گلگون، نگین بیضی شکل آن عمودی نصب شده است و بر روی آن »جدم حسین نام حسین نوکر حسین...۷۹۲۱« روی آن حک شده است. ارتفاع:۹۲،پهنا:۶۲، پهنای پایه نگین:۱۲ م.م، ماخذ: (Wenzel,1993:171)
محسن احتشامی نیز در کتاب مهرهایی از جنس عشق دسته بندی سجع مهرها را براساس جایگاه اجتماعی اشخاص مشخص کرده است و بیشتر به بحث گرافیکی مهرها پرداخته است و بحثی راجع به انگشترها در این کتاب نداشته است (احتشامی، ۵۸۳۱).
در نوشتههایی کلی که درباره نوشتار مهرها موجود است خواننده با مشاهده تصویر سجع مهر قائل به تفاوت بین کارکرد (انگشتری یا مهر) آن نیست.
تعریف انگشتری
درباره واﮊه انگشتر در لغتنامه های مختلف تعابیر گوناگونی آورده شده است. مثلاً در لغتنامه دهخدا آمده است: »انگشتری حلقه ای از زر، سیم، فلز یا از احجار کریمه است که در انگشت می کنند« (دهخدا: »انگشتری.(«
انگشتر مخفف (انگشتور) است، یعنی صاحب انگشت، پس »واو« را بهجهت تخفیف حذف کرده اند. این وجه بعید است، چه انگشتور شاهد استعمالی ندارد و این وجه اشتقاق هم نظیر ندارد. بعضی آن را مخفف (انگشتآرای) دانسته اند. هرچند انگشت آرا بهمعنی انگشتری آمده، اما تخفیف آن بهصورت انگشتر بسیار بعید است. از انگشتر،
تصویر۶. مهر انگشتری، ایران، ۶۴۲۱هجری، نقره و سنگ عقیق گلگون، رکابی ریخته گری مهر سنگ چهار گوش آن توسط یک گریبان داخلی که زیر سنگ لحیم شده است نگهداری می شود. به همین واسطه لبه های سنگ کاملاً مشخص است. عبارت بر روی سنگ» لااله الااالله الملک الحق المبین عبده طهماسبقلی ۶۴۲۱« است. ارتفاع:۷۲،پهنا: ۴۲، پهنای پایه نگین:۵۲ م.م، ماخذ: همان، 178
تصویر۷.مهرانگشتری،۳۲۲۱ هجری، نقره و برنج، رکابی کوتاه ریخته گری شده، سجع مهر»یاعلی بن ابی طالب۳۲۲۱«به خط نستعلیق، مجموعهخصوصیویسی
با شواهدی که ذیل کلمه انگشتری خواهد آمد و با توجه به اینکه در بیشتر متون نثر و نظم زبان فارسی حداقل تا قرن دهم کلمه (انگشتری) به کار رفته است، نه (انگشتر) قطعیت این نظر مورد تأمل است.
انگشتری ها در طول تاریخ کاربردهای مختلفی داشته اند. می توان آنها را براساس نوع کاربرد اینگونه دستهبندی کرد:
الف) انگشترهای کاملاً زینتی: این نوع انگشتری ها صرفاً جنبه تزیینی داشته و نماد ثروت و تمکن مالی فرد بوده است.
ب) انگشتری های ایمانی و مذهبی: مانند انگشتری های طلسمی، که در قصه ها و باورهای عامیانه به این نوع انگشتر زیاد برمی خوریم.
ج) انگشتریهای کاربردی: شامل انگشتانه ها و انگشترهای شصت کمانداران و انگشترهای تعیین هویت می شده است.
سابقه استفاده از انگشترها نزد اقوام و ملل
رسم استعمال انگشتر به گذشته های بسیار دور برمی گردد. »ظاهراً مصری ها نخستین مردمانی بودند که از این شیﺀ زینتی استفاده کردند« (المعلوف، ۱۶۹۱: ۲۴).
بعدها این رسم از مصری های قدیم به ملت های دیگر رسید. انگشتری ها ابتدا برای بیان احساسات قلبی و بیان محبت و قدردانی نسبت به طرف مقابل به او اهدا می شد، زیرا شکل دایره ای آن نماد دوام و بقا بوده است. بدین ترتیب، به مرور زمان، استعمال انگشتر یکی از آداب اجتماعی افراد شد
فصلنامه علمی- پژوهشی نگره
۷
شماره۵۲ بهار۲۹
تجلی تفکرات شیعی در نوشتار انگشتری های عصر قاجار
تصویر۸ . مهر انگشتری، ایران، ۸۸۲۱ هجری، نقره و سنگ عقیق گلگون، رکابی کوتاه ریخته گری شده نواری از قبه دور تا دور نگین دان حکاکی شده است. مهرسنگ با مقطع بیضی ومحور عمودی ، حامل حکاکی »سید صفدر الموسوی ۸۸۲۱« بر پایه نگین که پشت آن باز است، قرار دارد. ارتفاع: ۸۲،پهنا: ۴۲، پهنای پایه نگین: ۳۲ م.م، ماخذ: (Wenzel,1993:178)
و با شعائر و اعتقادات مذهبی افراد پیوند یافت. علاوهبراین، انگشتری برای اغراض مذهبی یا همراهداشتن نام های مقدس نیز به کار می رفته است. چنانکه گفته شد، »نخستین کسانی که از انگشتری برای غرض های مذهبی استفاده می کردند. عبرانیان بودند که آن را شعار رابطه ای که زن و مرد را از طریق نامزدی و ازدواج به یکدیگر می پیوندد قرار دادند« (الولی، ۶۴۳۱: ۷۹).
سنگهای مورد استفاده در انگشتر
یکی از مهمترین قسمت های هر انگشتر نگین آن است.
استفاده از سنگهای خاصی جهت نگین در طول تاریخ نزد
بعضی اقوام حرمت و قداست خاصی داشته و اعتقادات
خاصی در پی استفاده از آنها نهفته بوده است. سنگ و
مهره ها در نزد ایرانیان باستان ارج و مقام خاصی داشته و
برای هر نوع آن خواصی می شناخته اند و بههمین علت روی
مهره هایی از سنگ های قیمتی نقوشی بهعنوان اوراد و دعا و
برای دفع ضرر و شر حک می کردند و به گردن می آویختند
یا به بازو می بستند. یکی از پرکاربردترین نگین ها سنگ
عقیق است. »این سنگ از عهد باستان (هزاره سوم قبل از
میلاد) برای ایرانیان شناخته شده بود و به آن (سیکابروش)
میگفته اند« (همایون فرخ، ۹۴۳۱: ۱۳).
عقیق انواع قرمز، قهوهای، کبود، سیاه، ارزق، دورنگ،
سه رنگ، ابلق، زرد، شیری و سفید دارد و گوهرشناسان
انواع آن را با نام های گوناگون مانند جزع، باباقوری،
سنگ سلیمانی (یمنی)، چشم گربه، زبرجد، شرقی، مهور
(حجرالقمر) خوانده اند. قدیمی ترین معدن آن در سغد وجود
داشته است. نام این کانی در کتیبه کاخ داریوش نیز آمده
است.
»از قرن ششم هجری تاکنون عقیق را بهعنوان گوهری
می شناسند که برای تقویت روحیه مناسب بوده و قوه
بینایی را بهبود می بخشد. در یکی از کتابهای گوهرشناسی
قدیم آمده است که عقیق انسان را از گزند تندر، جادو، شر
دیو و جن، مسمومیت و مستی محفوظ می دارد« (صالحی،
۱. آهن چینی ۳۸۳۱: ۹۱). در اکثر تمدن ها به خاصیت نیروبخشی عقیق
تصویر۹. مهر انگشتری، نقره و سنگ عقیق، رکابی ریخته گری شده، مهر بیضی به حالت عمود سجع مهر» یا امام موسی کاظم (۰)۶۲۱ « به خط نستعلیق ، مجموعه خصوصی احتشامی.
معتقد بوده اند. »عقیق مثل طبع خون گرم و تر است. اگر با سوده آن دندان را بشویند زنگ دندان و خونریزی دندان را برد، منع بیرون آمدن خون از اعضا نماید« (مشهدی، ۴۸۳۱: ۸۱).
عقیق سلیمانی یا یمنی برحسب رنگ خواص نافعی دارد. عقیق قرمز آثار خشم و غضب را زایل می کند و اگر رنگ آن صورتی و دارای خطوط سفیدی باشد برای جلوگیری از خون ریزی مفید است.
نوعی از عقیق وجود دارد که به شکل چشم است و باباقوری نام دارد (تصویر ۱ »(و خاصیت آن صدمه زدن و ترکاندن چشم حسود و بخیل است. این تنها نمونهای است که عقیق نقشی خصمانه دارد. در موارد دیگر عقیق نقشی خیر و نیکو دارد« (تناولی، ۶۸۳۱: ۹۶).
