بخشی از مقاله
مقدمه
بهنظر میرسد که امروزه دوران حکومت ترکمانان1در تاریخ تحولات ایران، مظلوم و به گونهای در سایه کمتوجهی واقع شده است و در بسیاری از کتب تاریخی، صفحات معدودی به این دوره اختصاص داده شده است(به استثناء کتب قدیمی مختص این دوره). این کمتوجهی، شاید به دلیل ناآگاهی از تحولات مهم این دوره و شاید هم به دلیل قرار گرفتن این دوره تاریخی، در بین دو دوره شاخص تاریخی، چون تیموریان و صفویان، بوده باشد. از این رو پژوهشهای انجام شده در باب تحولات معماری در بازه زمانی ترکمانان کمتر محقق شده است، که البته این موضوع نباید باعث نادیده گرفتن بسیاری از ویژگیها و تحولات مهم معماری این دوره شود. از این رو انجام این پژوهش، دریچهای است برای آشنایی با تاریخ و تحولات معماری بناهای ایران در عصر ترکمانان قرا قویونلو. × یکی از منحصر به فردترین مساجد ایران، مسجد کبود تبریز میباشد که در دوران حکومت ترکمانان قراقویونلو ساخته شده است.
این مسجد به عقیده برخی محققانو با توجه به سبک خاص معماری آن، از الگوهای خاص معماری پیروی کرده، و احتمالاٌ از سرزمینهای هم جوار ایران از جمله آناتولی ملهم شده است، و یا به عقیده برخی دیگر سبک معماری این مسجد ریشه ایرانی دارد. نکته این است که تبریز یکی از شهرهایی بوده که در طول زمان زلزلههای مهیبی را به خود دیده است، لیکن از طرح معماری اصلی این مسجد و بهویژه گنبد این مسجد چیزی باقی نمانده است. از این رو سوال مطرح شده در این مقاله این است که الگوی خاص معماری این مسجد از چه سبکی نشاٌت گرفته است و آیا میتوان نمونههایی در داخل ایران به عنوان الگو برای این مسجد تعیین کرد؟
نظری کوتاه پیرامون شیوه معماری و گنبدسازی ترکمانان با تاکید بر مسجدکبود
مسجد کبود که بنا بر روایات و متون باقی مانده، به دستور »خاتون جانبیگم«، همسر جهانشاه قراقویونلو و در ربیعالاول سال 870 ساخته شده است(کربلایی تبریزی، 1349، (524؛ از لحاظ زمانی، فاصله کوتاهی با ساخت هشتبهشت اوزونحسن دارد. این مسجد(کبود) از نفیسترین و وسیعترین مساجد زمان خود بود که توانست با مدیریت مناسب و گردآوردن معماران و هنرمندان از جایجای ایران و فرهنگهای همجوار، بخش اعظمی از هنر، صنایع و متون وابسته به معماری عصر ترکمانان قراقویونلو را که همزمان با تیموریان، در قرن نهم بر بخش وسیعی از ایران حکومت میکردند، به نمایش بگذارد(انصاری و نژادابراهیمی ، 1389، .(5
بلر و بلوم دو محققی هستند که درباره شیوه معماری این مسجد اظهارنظر کردهاند. آنها با درک روابط شکلی مشترک بین مسجدکبود تبریز و مساجد مناطق آناتولی و با اذعان به اشتراکات معمارانهی قابل دفاع، تاثیر جریان معماری دیگری را نیز در شاکله و ترکیب حجمی مسجد کبود مطرح کردهاند. جریان معماری مذکور، معماری درخشان عصر تیموری است که در آن مقطع از تاریخ، در بخشهایی از ایران و بخصوص در منطقه خراسان بزرگ رواج یافته بود. بلر و بلوم با ذکر مثالی از مقبره »امیر شاه - ملک« (معروف به مسجد شاه مشهد) که یکی از نفایس معماری دوره تیموری است، احتمال بر آن میدهند که: »معمار مسجد امام در مشهد همان کسی باشد که طرح و نقشه مسجد کبود را طراحی کرده و با معماری و طراحی مسجد سبز در بورسه، آشنایی و ارتباط داشته است« (بلر و بلوم، 1391، .(104 این نظر را هیلنبراند به نحوی تکرار کرده، با این تفاوت که وی تاکیدی بر شباهت مسجد کبود با مساجد منطقه آناتولی ندارد و فحوای بحث او آن است که گویا فرم معماری مسجد کبود تکامل تجربیات معماری دوره تیموری و به عبارتی، نتیجه تداوم تجربیات معماری منطقه خراسان است. وی پس از وصف پلان و فرم معماری مقبره امیر شاهملک(معروف به مسجد شاهمشهد) مینویسد: »باشکوهتر از همه، مسجد کبود تبریز (870/1465) است، که
1 درباره معنای ترکمان اتفاق نظری وجود ندارد. گفته شده است ترکمان به معنی»ترک مانند« و»ترک بزرگ« است و این شاید به آن دلیل است که میان کسانی که به این نام خوانده شدهاند، با ترکان شباهتهای زیادی وجود دارد.
2
در آن، فکری مشابه(با مسجد شاهمشهد) و با بیانی کاملتر، به واسطه تنظیم باز فضای مرکزی ارائه شده است« (هیلن براند، 1393، .(104 مولفان کتاب ارزشمند معماری تیموری در ایران و توران نیز عقیده دارند: »مسجدکبود از نظر نوع طرح و کار تزئین با مسجد شاه مشهد که مورخ 855/1451 ساخته شده است، ارتباط بسیار نزدیک دارد. این دو بنا در ایران منحصر به فرد می-باشند. در ترکیه مسجد سرپوشیده جنبه بومی دارد و تعدادی از مساجد ترکیه چه پیش و چه پس از مسجد تبریز طرحهایی را با دو گنبدخانه بر روی محور مرکزی با عناصری در طرفین آن ارائه میدهند. طرح و نقشه مسجد تبریز به یاشیل(سبز) مسجد بورسه مورخ828/1424 نزدیک است(ویلبرو دیگران، 1374، .(584 همچنین در این کتاب اشاره شده است: »مسجد کبود در ایران منحصر به فرد میباشد و نزدیکترین مشابه آن مسجد شاه مشهد است که کاربرد آن روشن نیست. از لحاظ شکل بیرونی با مساجد سرپوشیده اولیه عثمانی در بورسه شباهت دارد، لیکن تفاوتهای مهمی وجود دارد. بههر جهت مانند آن بناها، مسجد مظفریه)2کبود) احتمالا بنیادی چند منظوره بوده، به ویژه، چون به نظر میرسد که شامل قبری است که جنبه یادگاری داشته، شاید قبر جهانشاه(امیر قراقویونلو) و یا اعضاء خانواده او در آنجا باشد. تا همین اواخر بنای این مسجد در وضع بسیار مخروبهای بوده است. احتمالا این ویرانی بر اثر زمینلرزه در سال 991/1776 حادث شد. بهطوری که هیچ یک از طاقهایش به جای نمانده بود. بین سالهای 1966-1950میلادی، قسمتهای زیادی از این بنا بازسازی گردید که از جمله گنبد بزرگ روی اطاق مرکزی است« (ویلبرو دیگران، 1374، × .(581 اما در برابر چنین دیدگاههایی، پیرنیا نظری کاملا متفاوت درباره مسجد کبود اظهار کرده و معتقد است: »تهرنگ این مسجد که
بدون میانسرا میباشد، از مسجد »شاهولی« تفت برگرفته شده و پس از آن نیز در مسجد شیخلطفاالله به کار رفت(پیرنیا، 1383، .(266 از این رو پیرنیا در بیان این مطلب کوشیده به دنبال منشا داخلی باشد و صرفنظر از احتمال رخنه اندیشههای معماری وارداتی، مسجد کبود را تنها با نمونههای ایرانی قیاس کرده است(به نقل ازکبیرصابر و دیگران، 1393، .(7 نکتهای که در باب معماری مسجدکبود به عنوان یکی از بناهایی که در شیوه تزئینات و معماری شباهت زیادی به مسجد حسنپادشاه و احتمالا فضای معماری هشتبهشت دارد، این است که این بنا با توجه به تقارن معماری، باید از تناسبات معماری تیموری واقع در منطقه خراسان و ماوراءالنهر متاُثر شده باشد، این در حالی است که نباید فراموش کرد که خاندان قراقویونلوها و آققویونلوها، طایفهای از
ترکمانان منطقه آناتولی بودند که در اوایل قرن نهم هجری به ایران مهاجرت کرده بودند و نمیتوانسته تاثیر بسیار زیادی ازمعماری مرکز ایران بگیرد و تحتتاُثیر بناهای منطقه آسیای صغیر و آناتولی نیز بوده است. چرا که با دقت در پلان مسجدکبود، متوجه شباهت پلان آن با مسجد »خداوندگار بورسا«، مسجد »جامع یلدریم بورسا« و »یشیل جامع بورسا-« جامع سبز- می-شویم؛ همه این مساجد با پلان کور، دو حجم مکعب مستطیل و مکعب مربع دارند که با هم ترکیب شدهاند، گنبد میانی این مساجد همچون مسجدکبود در مرکز و رواقی در اطراف آن است(انصاری و نژادابراهیمی، 1389، .(6 قابل ذکر است که این مساجد(واقع در آناتولی)، همگی قبل از دوره ترکمانان ساخته شده است.
