بخشی از مقاله
چکیده
معماری ایرانی متاثر از اندیشه و نگرش هایی در هر دوره بوده است و کالبد آن همواره با تفکرات بنیادین ارتباط داشته است . تفکر طریقت به عنوان عاملی مهم در جهت فراگیر شدن تشیع در دوره صفوی نقش مهمی در شکل گیری معماری مساجد این دوره داشته است .طریقت که در واقع به مسیر و شیوه سلوک برای رسیدن به حقیقت اشاره دارد و در فرهنگ اعتقادی و عرفانی مسلمانان بسیار مورد توجه بوده است به نوعی با اصل سلسله مراتب مساجد که تلاشی برای تداعی گذار از دنیای خاکی به ماوراء است که از اصول بنیادین هنرهای سنتی است ارتباط دارد . مسجد امام اصفهان، یکی از مساجد شاخص در این دوره و نمودی از تبلور اندیشه و هنر محسوب می شود .لذا در این مقاله سعی شده جایگاه و تاثیر تفکر طریقت بر شکل گیری سلسله مراتب در مسجد امام اصفهان با توجه به این تفکر پرداخته شود.روش تحقیق براساس مطالعات کتابخانه ای و میدانی و به صورت توصیفی و تحلیلی است . که در نتیجه به تاثیر تفکرات طریقت در شکل گیری سلسله مراتب در مساجد این دوره پرداخته خواهد شد .
کلمات کلیدی :معناگرایی - سلسله مراتب - صفویه - اصفهان - مسجد امام .
مقدمه
معماری همواره به عنوان کالبدی که متاثر از اندیشه ،نگرش و سنت های اجتماع بوده و تاثیر گذار بر رفتار و روح آدمی می باشد شناخته می شود . از این رو هیچ گاه نمی توان یک اثر معماری را بدون شناخت بنیان ها و مبانی اندیشه های حاکم بر جامعه روز ، پیدایش آن اثر مورد تحلیل قرار داده و آن را شناخت . نظرات مختلفی در خصوص ارتباط میان هنر و تفکر وجود دارد .ویوله لودویک معتقد است که فرم یک اثر هنری زاییده نوعی تفکر است . - - tagliavent, 1976در جوامع سنتی اندیشه های شکل دهنده یک معماری متاثر از سنت جاری در آن جامعه می باشد .در اینجا سنت به معنای خلق و خوی و عادت نیست و به مثابه ی شیوه گذرای یک عصر مستعجل به شمار نمی آید.
به گفته سید حسین نصر ، سنت که ضروری ترین عنصرش مذهب به معنای عام آن است ، مادام که تمدن نشات گرفته از آن و قومی که این سنت حکم اصل رهنمون را برایشان دارد پایدارند ، بقا و دوام خواهد داشت و حتی هنگامی که بقای ظاهری اش متوقف می شود به تمامی تسلیم مرگ نخواهد شد . در این میان ، هنرها یکی از مهم ترین و سرراست ترین تجلیات اصول سنت به شمار می آید ، چرا که انسان در میان صور زندگی می کند و برای گرایش به سوی متعالی باید با صوری احاطه شود که مثل متعالی را پژواک می دهند . - اردلان و بختیار ، - 1380 هنر این خاصیت را دارد که دریافت آن از راه شهود و مکاشفه است ، نه از راه فکر و استدلال و بیان آن غنایی یا تغزلی است نه علمی و فلسفی . یعنی انسان آنچه را به مشاهده و شهود در می یابد و در لوح خیال مجسم می کند به زبان تخیل و شعر می سراید ، چه پیش خود ، چه برای دیگران - کروچه ،. - 1367
چگونگی ارتباط یک اثر با تفکر شکل دهنده آن اثر را می توان در سطوح مختلفی مورد بررسی قرار داد . این ارتباط می تواند در سطوح شکلی ، نمادین و مفهومی پذیرفته باشد .ارتباط شکلی - آن ارتباطی است که در قلمرو صور ظاهری باقی می ماند و با کاربرد عین به عین واژگان یک موضوع در معماری سعی در بازسازی آن می نماید . اغلب آثار ساخته شده که از این طریق سعی در بازآفرینی موضوع بنیادین خویش می نمایند در حوزه طراحی یادمان ها شکل می پذیرد و نمی توان در آثار معماری گذشته ایران شاهد این گونه ارتباط بود.ارتباط نمادین - با بهره گیری از زبان نمادها صورت می پذیرد . زبان نمادها مبین دانشی است که از راه عقل حاصل می گردد که همانا معرفت است . - اردلان و بختیار ،1380 - .
این نمادها به شکل های مختلفی نظیر نمادهای طبیعی ، نظم های هندسی ، رنگ های نمادین و اعداد نمادین در معماری تجلی می یابند.ارتباط مفهومی ، را می توان ارتباطی دانست که ورای ظواهر و تمثیل ها و نمادها گام برداشته و از طریق یک کیفیت خاص فضایی ، تجربه حضور ویژه ای را برای افراد به ارمغان آورده و آن ها را با آفریننده اثر در درک و بازآفرینی موضوع مورد تجربه و نظر وی همراه سازد . در ایجاد این نوع ارتباط از نظام های هندسی ، ماده و رنگ و نور استفاده می شود.لیکن نه به معنای نمادین آنها. برای تحقق پذیری یک ارتباط معنایی و مفهومی چگونگی هم سازی این عناصر با یکدیگر در خلق فضای مورد نظر اهمیت دارد.
پیشینه تحقیق
در زمینه سلسله مراتب پژوهش های گسترده ای صورت گرفته و از ابعاد گوناگون به آن نگریسته شده است ، چنانچه جناب مهدس نقی زاده با مقاله ای تحت عنوان حکمت سلسله مراتب در معماری و شهرسازی به بررسی آن پرداخته و همچنین مهندس صاحب محمدیا منصور به بررسی سلسله مراتب محرمیت در مساجد ایرانی به طور خاص پرداخته و جایگاه اصل سلسله مراتب را در علوم و معارف سنتی و اسلامی ایرانی مورد تحقیق قرار داده ، اما در باب ارتباط سلسله مراتب مسجد امام با نظریه عرفا منجمله عطار مقاله ای تاکنون نگارش نشده است .
سوالات تحقیق
-1 سلسله مراتب چیست ؟
-2 سلسله مراتب در تفکرات مختلف از آن جمله عرفان و معماری به چه معناست و جایگاه آن کجاست ؟
-3 وجوه سلسله مراتب در معماری کدامند؟
-4 ارتباط سلسله مراتب موجود در مسجد امام با تفکر طریقت از جمله هفت وادی عطار چیست ؟
روش تحقیق
نگارنده با تفحص و تحقیق در اصل سلسله مراتب با توجه به کتب موجود به جمع آوری مستندات براساس مطالعات کتابخانه ای پرداخته و پس از تحلیل ، به صورت میدانی به تطبیق 7 وادی با عناصر موجود روی آورده است .
-1سلسله مراتب
طی مراتب برای رسیدن به کمال ، همواره در فرهنگ اعتقادی و عرفانی مسلمانان مورد توجه بوده است .در جهان بینی توحیدی ، نگاهی کمال گرا به انسان شده است و این جهان را مرحله ای از گذار به سوی کمال غایی تصویر کرده است . طی منازل هفت گانه در منطق الطیر عطار در سفر به سوی سیمرغ ، مراتب چهارگانه در اسفار اربعه ملاصدرا و ویژگی سلسله مراتبی خلقت در پنج حضرت ، گرچه تعدد در تعیین مراتب را آشکار می سازد ، به این نکته اذعان دارد که همواره ایجاد آمادگی پیش از وصول و طی مسیر در قالب منازل مورد توجه بوده است . طریقت نیز که هم به لحاظ نظری و هم به لحاظ عملی ریشه در قرآن و سنت دارد . - نصر ، - 1384
ساحت درونی و باطنی اسلام است که به طی مراتب برای رسیدن به حضور الاهی تاکید می ورزد و بر الگوی معراج پیامبر و گذار او از افلاک متحد المرکز مبتنی است .این دیدگاه گرچه هم در جهان تشیع و هم در جهان تسنن موجود است ، اما به دلیل تفسیر باطنی تر تشیع از وحی اسلامی ، بیشتر در زمینه تشیع بروز یافت . - همان ، . - 170در حکمت ایرانی که به وسیله سهروردی در دوره اسلامی باززنده سازی شد مراتب به صورت نور تجلی می یابند و سهروردی نظریه تشکیک نور را بر مبنای مرتبه قرب هر جزء با مبداء هستی تصویر می کند.در معماری نیز برای تداعی مفهوم گذار از دنیای خاکی به ماوراء گاه به زبان تذکار و گاه در یک فرآیند ادراکی ، شخص را به گذار از یک مرحله به مرحله ای دیگر فراخوانده اند.سلسله مراتب در معماری ، نمودی از این تلاش برای بیان مفهوم گذار و جنبه تدریجی فرآیند ادراک است .این اصل به عنوان یکی از اصول بنیادی در هنرهای سنتی شناخته شده است و با سلسله مراتب وجودی که بالاتر از مرتبه مادی مربوط به آن قرار دارد نیز منطبق و هماهنگ است . - نصر ، - 1380
این اصل در ترتیب رسیدن به یک فضا مانند اتاق الگوی بنیادی اتصال، انتقال و وصول را پیشنهاد می کند که بیان کننده جنبه استدراجی وصول به فضاست و به صورت سلسله مراتب دسترسی از بیرون به درونی ظهور می یابد .بارزترین جایگاه برای بروز این اصل که به جنبه های ادراکی فضا مرتبط باشد ، مسجد است در این میان ، درآیگاه مسجد به عنوان مکانی برای اتصال ساحت دنیایی و جهان مینوی ، شانی ماورایی می یابد که از طریق مراتب ادراکی ،آمادگی مخاطب را برای گذار از ماده به تجرد محقق می سازد.در مسجد امام اصفهان با توجه به شکل گیری در بستر فکری تشیع زمینه لازم برای بروز همه جانبه اصل سلسله مراتب در معماری فراهم شده است .اگرچه می توان در ابعاد مختلف به بررسی اصل سلسله مراتب در معماری این مسجد بپردازیم ، ولی در این مجال مطالعه خود را به بررسی نظام فضایی و مراتب ورودی به مسجد امام اختصاص خواهیم داد.
-1-1 جایگاه سلسله مراتب در تفکر شیعی
طبق تعریف سلسله مراتب در تفکر شیعه ، درک حقیقت سلسله مراتبی است و همه مخلوقات با توجه به شدت و ضعف در درجات مختلفی از نظام هستی واقع می شوند . - انصاری ، - 1387 در تفکر شیعی در جهان سنتی ، تمایزی میان امر طبیعی و فراطبیعی نمی گذارد و تمامی مراتب هستی را در تعامل زنجیره وار در هم تنیده به یکدیگر متصل می داند ، بنابراین تمام جهان شناسی های سنتی به طریقی بر این حقیقت اساسی بنیاد نهاده شده اند که حقیقت سلسله مراتبی است و عالم منحصر به حلقه فیزیکی و مادی اش نیست . - نصر ، - 1380 سلسله مراتب وجود ، یکی از عمیق ترین وجوه اصل سلسله مراتب است که در نظام هستی تکوین یافته است .
از نتایج نظریه بنیانی وحدت وجود که توسط ابن عربی و شاگردانش مدون شد ، مبحث سلسله مراتب وجود است که در تاریخ حکمت و فلسفه سنتی و اسلامی - ایرانی مورد توجه بسیاری از حکما و فلاسفه بوده است . - محمدیان ،. - 1386 مقصود از سلسله مراتب وجود این است که کلیه موجودات عالم مانند حلقه های زنجیر یا پله های نردبان به هم پیوسته و بدون طفره از وجود محض تا عدم صرف ، در یک سلسله منظم قرار گرفته اند و مقام هریک در این سلسله ، بستگی به درجه شدت و ضعف مرتبه وجودی آن دارد .صاحبان رسائل اخوان الصفا ، سلسله مراتب وجود یا پیدایش کثرت از وحدت را به جاری شدن اعداد واحد تشبیه کرده اند و مراتب عالم که از خالق باری شروع شده و به موجودات ارضی ختم می شود را بدین ترتیب داده اند.
خالق ، عقل ، هیولی ، طبیعت ، جسم ، خاک ، عناصر موجودات این عالم عبارت اند از : جمادات ، نباتات ، حیوانات. - نصر ، - 1375 به دلیل تفسیر باطنی تر تشیع از وحی اسلامی ، توجه به مراحل تکامل انسانی در قرآن مورد توجه است .علامه طباطبایی در ذیل آیه 28 سوره بقره ، مراحل استکمال وجود آدمی را این گونه تشریح می کند : در اینجا خداوند وضع وجودی انسان را تشریح کرده که آن وجود متحرک و متکمال است که تدریجا از یک مرحله به مرحله دیگر سیر می کند و مراتب کمالات را می پیماید ، چه اینکه قبل از زندگی دنیا مرده بود و خداوند او را حیات بخشید ، باز هم می میرد و زنده می شود و مراحل دیگری را طی می کند.
-2-1 جایگاه سلسله مراتب در تفکر عرفانی
طریقت که معمولا با نام تصوف شناخته شده است ، همان ساحت درونی و باطنی اسلام است که تاکید بر تهذیب نفس و قدم نهادن در یک طریق معنوی دارد که در جهان تشیع و تسنن با توجه به محیطی که درآن به شکوفایی رسیده - متناسب شده است ... اما در تشیع در تمامیت آن ، تفسیر باطنی تر از وحی اسلامی شده است تا تسنن ظاهر - نصر ، - 1384 طریقت هم به لحاظ نظری و هم به لحاظ عملی ، ریشه در قرآن دارد . سال ها پیش ماسینیون نوشت . کافی است چند بار قرآن بخوانیم تا دریابیم که تصوف یا طریقت از آن ناشی می شود . قوس صعود و نزول در تفکر عرفانی که مراتبی را در جهت رسیدن به عالم بالا یا نزول تا پست ترین درجه معرفی می کند ،ترتیبی را در سلوک مطرح می دارد که مبین شیوه ی زندگی خاصی است .
ویژگی سلسله مراتبی خلقت در پنج حضرت توسط بسیاری از اندیشمندان با سیر از والاترین به پست ترین ، در قوس نزولی و مسیر عکسش در قوس صعودی .الگوی طراحی در نظام فضایی معماری و شهرسازی اسلامی قرار گرفته است . - تقوایی ، - 1386 در نگرش سنتی این سلسله مراتب به عنوان مبنای برقراری ارتباط انسان به جهان هستی مطرح می باشد. - تقی زاده ، . - 1378 اصولا وصول به سر منزل مقصود - هر کجا که باشد اعم از منازل عادی یا معنوی - بدون واسطه و به عبارتی بدون عبور از منازل رابط مقدور نمی باشد ، حد بالای لزوم رعایت سلسله مراتب در سیر و سلوک عرفا از اصول بدیهی است ، این ضرورت در بسیاری از متون و اشعار عرفا آمده است .
هفت شهر عشق را عطار گشت ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم در آثار ادبیات عرفانی به وجود مراتب ادراکی و طی طریق تاکید شده است . در منطق الطیر عطار به تلاش مرغان در گذر از 7 وادی و تصفیه شدن در طول مسیر تاکید شده است . گذراندن هفت وادی طلب ، عشق ، معرفت ، استغنا ، توحید ، حیرت ، فقر و فنا برای دستیابی به کمال غایی که در این منظومه ، سیمرغ تصویر شده است، نشان آشکاری بر اهمیت گذار از مراتب شخص برای وصول است که فرآیندی از پالایش در آن صورت می گیرد . همچنین عطار در مصیبت نامه پنج مرتبه ادراکی پیاپی را معرفی می کند . این پنج مرتبت عبارت اند از : حس ، خیال ، عقل ، دل ، جان - فلامکی ، - 1387ه
ریک از این سطوح در مسیر رسیدن به دریافتی از کمال موثر هستند . مرتبه حس به عنوان نازل ترین مرتبه و مربوط به درک محسوسات است . مرتبه دوم یافته های شخص از محسوسات از ضمیر آگاه به ناآگاه منتقل می شود و به همین ترتیب تا مرحله آخر یعنی جان که یافته های ادراکی نهایی شخص از پدیده های حیات ، به صورت پیوند های او با تجربه های میان فردی و اجتماعی خاص در می آیند . از دیدگاه عطار این مراتب با هم دارای پیوستگی هستند تا انسان را به سوی کمال راهبر شوند.
-3-1 ررسی جایگاه سلسله مراتب در معماری
در نظر انسان سنتی ، کل جهان به هم پیوسته و منشعب از یک نیرو بوده است . در نظام فکری او اندیشه ها نه در یک بعد که در همه ابعاد نمود می یافتند .بدین ترتیب تفکرات حاکم بر جامعه در هنر و معماری زمان ، فرصت تجسم می یافت .در معماری سنتی ایران ، بروز سلسله مراتب در معماری در حریم عرضی با هندسه خطوط مستقیم ، منحنی و زاویه دار و با اشکال دو بعدی و احجام سه بعدی و درسلسله طولی با فضاهای تهی بی شکل که در میان فضاهای هندسی شکل می گیرند و به خیال فرصت فراشت و تعالی می دهند ، رخ می دهد . - خاتمی ، - 1390 اصل سلسله مراتب یعنی ساماندهی و ترکیب فضاها و عناصر براساسخصوصیات کالبدی - کارکردی آن ها که موجب پدید آمدن سلسله مراتب در نحوه قرارگیری یا استفاده یا مشاهده عناصر شود . - سلطان زاده ، - 1372 بدین ترتیب بروز اصل سلسله مراتب در معماری را می توان در وجه شکلی - مرتبط با عناصر معماری و فضای مرتبط با فضای معماری - مشاهده نمود .
-1-3-1وجه شکلی اصل سلسله مراتب :
در معماری ایران برای تبدیل یک فرم به فرمی دیگر ، از نوعی سلسله مراتب بصری استفاده می گردد تا این تبدل و تغییر داد را در دید مخاطب آسان گرداند .به عنوان مثال ، در اتصال ستون به سقف به وسیله سرستون و یا تبدیل مربع پلان به فرم دایره ای زیر گنبد ، جنبه تدریجی در تبدیل فرم توجه شده است .در بسیاری از بناها در ایران ، مقرنس برای ایجاد سلسله مراتبی جهت تسهیل بصری تبدیل سطوح عمودی دیوارها به سقف استفاده شده است .
-2-3-1 وجه فضایی اصل سلسله مراتب :
نوع دیگری از سلسله مراتب را می توان در تشکیل یک فضا مشاهده کرد . چنان که در طراحی یک ایوان یا اتاق ، نوعی از مراتب فضایی وجود داشت که اساس آن بر اتصال ، انتقال و وصول بود. - اردلان و بختیار - 1380
