بخشی از مقاله
چکیده
آینهکاری هنری کاملاً اسلامی و حاوی اشکال هندسی است؛ چنان که میتوان آن را هنری دینی و سنتی تلقی کرد. درک ضرورت پاسداری و حمایت از حفظ و گسترش این هنر زیبا و شگفت در کنار سایر هنرهای تزئینی لازم است. فرضیات مقاله حاضر بر نمادشناسی تزئینات آیینهای از منظر مفاهیم بصری، مطالعه شیوههای اجرای این تزئینات در کاخ چهلستون و هشت-بهشت و همچنین دستیابی به فلسفه نقشمایههای آینهکاری ایرانی در کاربریهای مختلف استوار است.
روش تحقیق در این مقاله توصیفی-تحلیلی و روش جمعآوری اطلاعات کتابخانهای و میدانی است. شیوههای اجرای نقوش در کاخ چهلستون و هشتبهشت به ترتیب به شیوه گچبری روی آینه و کپبری است. شیوه اجرای گرهچینی چوب و آینه در هر دو کاخ قابل مشاهده است. نقوش به کار رفته در تزئینات آیینهای دو کاخ چهلستون و هشتبهشت شامل نقوش هندسی و گیاهی است.
نقوش گیاهیمتاثر از طبیعت وتماماً درخدمت معماری کاخ بوده و نقوش هندسی به کار رفته در اطراف شمسه نشان از خرد شدن نفس آدمی و پالوده شدن روح از هر گونه بدی و هر آنچه غیر اوست، دارد. این نقوش گویی همه ساکنان کاخ را به مقام قداست فرا میخواند. تکههای آینه نمایانگر خردشدن نفس و مقام مهمانان در برابر عظمت وشکوه کاخ و صاحبان آن است.
مقدمه
تزئینات در هنر اسلامی، از اهمیت ویژهای برخوردار است، که بیشترین تجلی آن در دوره صفویه نمود پیدا کرده است. در این دوره تزئینات گوناگون در بناها قابل مشاهده است. نقاشیدیواری، آینهکاری، کاشیکاری، نگارگری، فلزکاری و ... از هنرهای شاخص دوره صفویه است. کاخ چهلستون و هشتبهشت در اصفهان از جمله بناهای دوره صفویه هستند که از نظر تزئینات آیینهای اهمیت ویژهای دارند. بررسی تزئینات آیینهای و نقش مایههای رایج آن و تکنیکهای بهکار رفته در این دو کاخ و همچنین دستیابی به فلسفه نقش مایههای آینهکاری ایرانی در کاربریهای مختلف از جمله اهداف این مقاله است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی و روش جمعآوری اطلاعات کتابخانهای و میدانی است.
متأسفانه عظمت هنر آینهکاری به دست فراموشی سپرده شده، به همین دلیل ضرورت پاسداری وحمایت از حفظ و گسترش این هنر زیبا در کنار سایر هنرهای دستی و تزئینی آشکار است - علیآبادی و جمالیان، . - 18 :1391 برای این منظور پس از اشاره مختصر به پیشینه آینه و خاستگاه هنر آینهکاری در ایران به بررسی تزئینات آیینهای دو کاخ چهلستون و هشتبهشت در دوره صفویه میپردازیم، چرا که درباره تزئینات آیینهای و نقوش و گرهچینیهای این دو بنا و تحلیل این نقوش، تاکنون منبع و مرجع کاملی در قالب مقاله و ... گردآوری نشده است و تنها در بخشی از مقاله میشمست و عابداصفهانی با عنوان بررسی تکنیک ساخت آینه و آینهکاری در تزئینات معماری ایران اشاره مختصر به تکنیک آینهکاری این دو کاخ شده است. پرسش های پژوهش حاضر به شرح زیر است:
-1 نقش مایههای رایج در آینهکاری شامل چه مواردی است؟
-2 نگرش حکمی تأثیرگذار بر نقشهای مورد استفاده چه بوده است؟
-3 آیا کاربریهای مختلف معماری در شکلگیری نقش مایه های هنر آینهکاری تأثیر گذار بوده است؟
مطالعات انجام شده در زمینه آینهکاری بیشتر به پیشینه و خاستگاه این هنر پرداختهاند که از جمله میتوان به منابع زیر اشاره کرد:
محمدیوسف کیانی - - 1376، در بخشی از کتاب تزئینات وابسته به معماری ایران در دوره اسلامی به معرفی تاریخی این هنر پرداخته است.
کیانمهر و خزایی - - 1385، بامطالعه مفاهیم و بیان عددی در هنر گرهچینی صفوی به این نتیجه رسیدند، چنان که در آثار گرهچینی صفوی دیده میشود، این آثار بر اساس اشکال هندسی خاصی اجرا و مبنای عددی این اشکال، اعداد ویژه ای است.
میشمست و عابداصفهانی - - 1386، به بررسی مختصر تکنیکهای آینهکاری اجرا شده با هر نوع آینه شیشهای پرداخته است.
سید هاشم حسینی - - 1390، در مقاله کاربرد تزئینی و مفهومی نقش شمسه در مجموعه شیخ صفیالدیناردبیلی انواع مختلف شمسه را که شامل ستارههای پنج پر، شش پر، هشت پر، ده پر، دوازده پر، شانزده پر و بیست پر هستند، را معرفی کرده است.
علیآبادی و جمالیان - - 1391، با مطالعه بازشناسی الگوهای آینهکاری در بناهای قاجار شیراز به بررسی نقش آینه-کاری در معماری دوره قاجار و کاربرد آن در سه دسته از بناهای این دوره شامل خانههای مسکونی، مکانهای زیارتی و باغ ها میباشند، پرداختهاند.
تاریخچه مختصر آینهکاری در معماری ایران
مدارک تاریخی نشان میدهد، که تزئین بنا با آینه برای نخستین بار در ایران در شهر قزوین، پایتخت شاهطهماسب اول و در دیوان خانهای که او در سال 951 ه.ق آغاز و در سال 965 ه.ق به پایان رساند، آغاز شده است. پس از انتقال پایتخت به اصفهان به سال 1007 ه.ق آینهکاری در کاخهای تازهساز این شهر و کاخ اشرف - بهشهر - گسترش یافت. در کاخ چهلستون نیز که بین سالهای 1052 ه.ق تا 1078 ه.ق در دوره شاه عباس دوم بنا شد، از آینه به طور گسترده استفاده کردهاند. گویا در کاخ چهلستون افزون بر آینههای قدی یا بدننما، شیشههای لوزی شکل رنگارنگ و قطعههای کوچک آینه برای آراستن سقف و بدنه ایوان و تالار به کار رفته و حتی ستونهای 18 گانه ایوان نیز از آینه و شیشههای رنگی پوشیده بوده است
کاخ هشتبهشت متعلق به دوره شاه سلیمان صفوی است، که در میان باغی به مساحت 85 جریب ساخته شد که باغ بلبل نام داشت - پیرنیا، . - 411: 1387 با توجه به اینکه شروع آینهکاری از دوره شاهطهماسب بوده و برای اولین بار کاخ چهلستون با تزئینات آیینهای در اصفهان ساخته شده، و تا قبل از این در دیگر بناهایصفوی استفاده نشده است، پس احتمالاً تلفیق گرهچینی ایرانی و آینه برای نخستین بار در بناهای دوره صفوی مورد استفاده قرار گرفته است.
پس از دوره صفویه تا دوره قاجار تنها به نام کاخ وکیل شیراز برمیخوریم، که گویا آینهکاری بوده و توسط آغا محمد خان قاجار ویران گشته و آینههای آن برای تزئین دارالعماره تهران، که بعدها به کاخ مرمر مرسوم شد، به تهران منتقل شده است. در زمان ناصرالدین شاه قاجار به دلیل ورود هنر باختری، هنر معماری و صنایع ظریف از جمله آینهکاری رونق یافت. در سده 14 هجری، هنرمندان آینهکار دو اثر کم نظیر پدید آوردند
