بخشی از مقاله
تجلي شاخص هاي پايداري در معماري اقليم گرم و خشک ايران (نمونه ي موردي: خانه ي مس کاشان )
چکيده
معماري پايدار داراي مفاهيم عميقي است که پيوند دهنده ي انسان ، طبيعت و معماري است و در پي راه حلي جامع براي ملاحظات محيطي و در عين حال براي به دست آوردن سطح کيفي زندگي در ارزش هاي فرهنگي ، اقتصادي ، اجتماعي و آسايشي ميباشد. از آنجا که خانه هاي سنتي ايراني نمود کامل هم آوايي محيط و انسان ميباشند، با نگاهي به آن ميتوان دريافت که معماران ايراني چگونه به اين مفاهيم دست يافته اند. خانه ي مس کاشان که نزديک به يکصد و هشتاد سال قدمت دارد، مربوط به اوايل دوره ي قاجار در محله - ي گريچه ي کاشان و بر اساس معماري همان دوران ساخته شده است . بناي ارزشمند اين خانه با ١٦٠٠ متر مربع مساحت ، در سطحي پايين تر از کوچه با حياطي وسيع و گودال باغچه از دو بخش اندروني و بيروني با فضاهاي متعدد تشکيل شده است که ميتوان عملکرد فضاهاي آن را تحت تأثير اقليم منطقه و مصالح کاربردي آن دانست . در اين مقاله پس از بررسي اصول پديد آورنده ي پايداري در معماري، خانه ي تاريخي مس را به عنوان نمونه اي از خانه هاي بومي ايران مورد مطالعه قرار داده و چگونگي ظهور اين اصول را در عناصر معماري اين خانه بيان کرده ايم . با بازخواني اين اصول ، مي توان به ارتقاء کيفيت معماري امروزي کمک نمود. روش گردآوري اطلاعات کتابخانه اي و ميداني مي باشد.
واژه هاي کليدي: معماري پايدار ، معماري ايراني ، خانه ي مس ، بوم آورد ، گودال باغچه ، اقليم کاشان
١-مقدمه
آنچه فرهنگ معماري گذشته به صورت يک سنت در خود داشته است امروزه تنها به صورت پيکري بيجان پيش روي ماست ، از اين رو جوامع امروز، در پي کشف و استفاده از ارزشهاي گذشته ، ناگزير به جستجو و کنکاش در شناخت ارزشهاي ناآشنا و فراموش شده در خود است . (ربوبي ٥٨:١٣٨٤) معماران ايراني همواره مي کوشيدند تا درکي آگاهانه و سپس پاسخي خردمندانه براي مسئله ي پايداري در آثارشان داشته باشند. معماري ايراني-اسلامي داراي ويژگي هاي منحصر به فردي است که ضمن توجه به مسائل زيباشناختي و حفظ محيط زيست پاسخگوي نياز هاي اقليمي هر منطقه نيز بوده است . فنون و قواعد به کار رفته در اين معماري در ابنيه سنتي ايران مانند خانه هاي مسکوني، بسياري از مفاهيم نوين در عرصه ي معماري پايدار را به وضوح دارد.
"توسعه ي پايدار را مي توان رويکردي دانست که در ملازمه ي رشد اقتصادي و بهبود زيست محيطي شکل مي گيرد که مي بايد در هر مکاني يا زماني جنبه ي عملي گيرد. ضمن آن که بر ويژگي هاي تاريخي و فرهنگي توجه دارد که در آن تأمين مستمر نياز ها و رضايت مندي افراد همراه با افزايش کيفيت زندگي انسان را مدنظر قرار مي دهد." (سفلايي به نقل از احدي١:١٣٩٢) پايداري بسياري از بناهاي سنتي کوير، از لحاظ فرهنگي-اجتماعي، اقتصادي و محيطي يکي از ارزشهايي است که قابليت تعميم در معماري امروز خانه هاي کويري را دارد که موجب آسايش و رفاه پايدار مي شود. (شکل ١)
بنابراين درک اصول و ارزش هاي تکرارپذير معماري بومي، بسيار با ارزش ميباشد . مسلماً معماري سنتي پاسخگوي نيازهاي زمان خويش بوده و تکرار آن امري بيهوده است . اين مقاله در پي درک اصول و ارزشهاي تکرارپذير حاکم بر معماري خانه هاي سنتي به عنوان يک نمونه از معماري پايدار است که استخراج ويژگيهاي قابل تکرار آن در راستاي دستيابي به اهداف معماري پايدار، از اهداف آن به شمار ميرود. در اين مقاله پس از بررسي اصول پديد آورنده ي پايداري در معماري، خانه ي تاريخي مس را به عنوان نمونه اي از خانه هاي بومي ايران مورد مطالعه قرار داده و چگونگي ظهور اين اصول را در عناصر معماري اين خانه بيان مي کنيم . با بازخواني اين اصول ، مي توان به ارتقاء کيفيت معماري امروزي کمک نمود.
٢-تعريف معماري پايدار
معماري پايدار، معماري سازگار با محيط اقتصادي، اجتماعي و طبيعي، فرآيند خلق فضاست که طي آن منابع طبيعي، در طول زمان ساخت و بهره برداري به کمترين حد آسيب مي بيند. سه اصل اساسي براي پايداري درمعماري مطرح ميشود :صرفه جويي در مصرف منابع ،که با کاهش مصرف ، استفاده مجدد و بازيافت منابع طبيعي به کار گرفته شده در ساختمان سروکار دارد، طراحي براساس چرخۀ حيات ، که روشي را براي تحليل فرآيند ساختن بنا و تأثيرات آن بر محيط زيست مطرح ميکند و دست آخر طراحي انساني، که بر تعامل بين انسان و جهان طبيعي تمرکز دارد.
٢-١-اصول معماري پايدار
پرداختن به معماري پايدار و اسباب شکل گيري چنين رويکردي در طراحي هاي معماري، لازمۀ شناخت عميق تري از اهداف و توصيه هاي پايداري مي باشد. برخي بناها داراي ويژگي ها و خصوصياتي هستند که آن ها را در زمره ي بناهاي پايدار قرار مي دهد، اصولي که بايد رعايت شود تا يک ساختمان در زمره بناهاي پايدار طبقه بندي شود به شرح زيراست :
•اصل اول :حفظ انرژي
•اصل دوم :هماهنگي با اقليم
•اصل سوم :کاهش استفاده از منابع جديد
•اصل چهارم :برآوردن نيازهاي ساکنان
•اصل پنجم :هماهنگي با سايت
•اصل ششم :کل گرايي
پايداري با توجه به شعارهاي مبنايي اش که فراگير است و مسئله حفظ زمين را هدف قرار مي دهد، براي دستيابي به راه کارهاي واقع بينانه و قابل اجرا از يکسو و حمايت از گوناگوني که در نفس طبيعت موجود است از سوي ديگر، رويکردهايي را توصيه مي کند.
٣-معرفي بنا
بناي خانه ي تاريخي مس که به خانه ي هاشميان نيز معروف است ، در محله ي گريچه کاشان و جنب بقعه اي به همين نام واقع شده است که با خيابان هاي فاضل نراقي سه راه علوي کمتر از يکصد متر فاصله دارد. اين خانه نزديک به يکصد و هشتاد سال قدمت دارد و از معروف ترين خانه هاي اوايل دوره ي قاجار است و بر اساس معماري همان دوران ساخته شده است که معمار آن در جستجوي نظمي بر اساس بهره وري از مواهب طبيعت و نيز هماهنگ با نظر حاکم بر ان و به دنبال اماده کردن مکانی بوده است که هر آنچه از مواهب طبيعي به دست مي رسد در محدوده ي زيست فراهم آورد. (تصوير ١)
آن چه از اسناد مربوطه مستفاد مي شود، ساخت خانه به دستور مرحوم حاج سيد محمود هاشميان از تجار بنام و با نفوذ کاشان است که پس از مرگ وي پسرش مرحوم ابوالقاسم ( معروف به حاج امير ) آن را مورد سکونت قرار داده و سپس فرزندان وي يکي پس از ديگري تا سال ١٣٤٠ در اين خانه سکونت کرده اند. پس از مهاجرت فرزندان حاج امير در سال ١٣٤٠ به تهران ، اين خانه تا سال ١٣٦٥ توسط شخصي به نام جواد فاضل مقدم نگهداري و پس از مدتي خريداري گرديده و نهايتاَ در سال ١٣٨٤ شرکت دنياي مس خريداري و با نهايت و تلاش و کوشش ظرف چند سال اخير تعمير و بازپيرايي شده است . به طور کلي خانه داراي يک حياط مرکزي بزرگ و يک حياط کوچک است که اتاق هاي اطراف آن ها در جبهه هاي مختلف در سطحي بالاتر از کف حياط واقع شده اند. اگرچه پلان خانه ي مس با حياطي گود-تخت با ١٦٠٠ متر مربع مساحت تا حدي باز و گسترده است ، ليکن سازندگان آن سعي کرده اند تا سطح خارجي ساختمان به نسبت حجم آن کم شده و زيرزمين هاي تو در توي آن فضاهاي مناسبي را براي تابستان و زمستان بوجود آورند. ( فرخ يار ٢٧٨:١٣٩٠ و ٢٨٠ ) ( نقشه ١ و ٢ )
نقشه (١) پلان طبقه ي همکف
نقشه (٢) برش الف -الف
٤-تطبيق اصول معماري پايدار با معماري خانه ي مس
٤-١-اصل اول ( حفظ انرژي )
"امروزه بايد در حداقل فضاهاي ممکن خانه هايي ساخته شود که نياز آسايش انسان در تمام فصول را بر آورده سازد بهترين الگوي اينگونه خانه ها در معماري سنتي يافت مي شود خانه هايي که با حداقل انرژي فسيلي آسايش انسان را در فصل سرد و گرم فراهم آورد" (رازجويان ٧٨:١٣٨٨ ) براي حفاظت از انرژي و در عين حال آسايش انسان در خانه ي تاريخي مس تدابيري انديشيده شده است که در ذيل به آن اشاره مي شود:
٤-١-١-مصالح
از مصالح روشن به منظور انعکاس هرچه بيشتر تابش خورشيد و کاهش جذب حرارت ناشي از آفتاب و از مصالحي که داراي مقاومت حرارتي و ظرفيت حرارتي بالا هستند، براي تعديل انتقال حرارت از سطح خارجي به سطح داخل بهره گرفته شده است . ( کسمائي ( 202:1363
عمده مصالح استفاده شده در اين بنا خشت مي باشد؛ "در اين مناطق هيچ نوع مصالح ديگري زير اشعه سوزان آفتاب و در گرما تير و مرداد ماه به خوبي خشت و گل در برابر گرما مفاوم نيست . در فصل سرماي خشک آن نيز با اندک حرارتي اتاق ها گرم مي شوند." (معماريان ٢٧٠:١٣٨٥). "اصولاً خشت و گل و خاک داراي ظرفيت حرارتي بالاست که باعث مي شود گرماي محيط بيرون بنا با مدت زمان تأخيري بيشتري از بدنه ي ديوار عبور کرده و به فضاي داخلي راه يابد. خشت مدت زمان تاخيري ٧ الي ٩ ساعت دارد،" ( احدي ٥:١٣٩٢ ) بنابراين ديوار ها و سقف اتاق ها گرماي خورشيد را روزانه در خود انبار و شب هنگام به داخل ساختمان وارد ميکند و همچنين مي تواند سرماي شبانه را ذخيره کرده و در روز بعد باعث خنک شدن هواي اتاق شود. در اين صورت با اين روش ، خانه ، نياز به استفاده از انرژي کمتري را طلب مي کند. همچنين سيمگل استفاده شده در بنا نيز علاوه بر اندود بودن ، داراي رنگي زيبا و آرام است و ماده اي مقاوم در برابر تابش آفتاب مي باشد. (معماريان ٣٥٠:١٣٨٥ )
ديوارها و بام هاي کلفت از نفوذ گرماي تابشي به داخل جلوگيري ميکند مجاورت خانه ها حالت حفاظت در توده را به وجود مي آورد حياط را سايه برميگيرد بدين ترتيب گودهاي خنکي ايجاد مي شود که واحدهاي مسکوني را از هواي داخل بيرون ، متوجه درون يعني حياط ها مي کند ( توسلي ٦٥:١٣٨٨ )
٤-١-٢-پوشش
در بام هاي گنبدي يا استوانه اي چون شدت تابش آفتاب بر تمام رويه بام يکسان نيست ، هميشه قسمت سايه دار گرماي کمتري نسبت به قسمت داراي نور و رو به آفتاب دريافت مي کند و اين در کاهش درجه حرارت زير گنبد تأثير دارد به خصوص که اگر گنبد داراي سايه نيز باشد. پوشش هاي گنبدي اصولاً دوپوش بوده و چون يک سقف کاذب (کاربندي) در زير آن ها اجرا مي شده هواي موجود بين دو لايه نقش عايق را بازي مي کرده است ، بنابراين علاوه بر سبک کردن پوشش ، از انتقال گرماي خارج به داخل نيز جلوگيري مي شده و در زمستان نيز جلوي خروج گرما از ساختمان و سرد شدن آن را مي گرفته است . (فرخ يار ٥٣:١٣٩٠)
به طور کلي بام هاي گنبدي به علت برجستگي که دارند، همواره در معرض وزش نسيم قرار مي گيرند که اين در کم کردن گرمايي که بام در اثر تابش شديد آفتاب مي گيرد موثر است . هنگام شب نيز گرمايي که بام پس مي دهد، سريعتر بر طرف مي شود. از نظر هندسي، گستره ي يک طاق نيم کره اي شکل تقريباً سه برابر سطح قاعده اش است ، بنابراين شدت پرتو افکني آفتاب
تند بر روي بدنه مدور کم مي شود و قسمت پايين طاق گنبدي درجه حرارت کمتري پيدا مي کند. (توسلي ١٥٢:١٣٦٩ )
( تصوير ٢ )
تصوير (٢) پوشش گنبدي( منبع : نگارنده )
3-١-٣-استفاده از گياهان و آبنما
در اقليم گرم و خشک تبخير آب مي تواند موجب کاهش دماي هوا شود. ( دي کي ، براون ١٢٤:١٣٨٦ ) گياهان به لحاظ تبخير آب ، در ايجاد برودت در محيط تأثير به سزايي دارند. وجود درختان و گياهان علاوه بر افزايش رطوبت نسبي، باعث ايجاد سايه در تابستان مي شوند که خود از حرارت زياد آفتاب مي کاهد. ( قباديان ٢٤:١٣٨٤ ) همچنين پوشش طبيعي شرايط کيفيت انعکاس سطوح مختلف را به حالت موازنه در مي آورد. يعني زمين خاصيت انعکاس گرما را کاهش مي دهد و گياه و سبزه درجه حرارت را با جذب تشعشعات آفتاب کم مي کند.
آب حوض با گرفتن گرما از محيط ، محيط را خنک تر مي کند. هنگامي که آب تبخير مي شود اگر نسيمي يا بادي بوزد، بخار آب هوا را خنک مي کند( همانند بام کولر آبي) و موجب مي شود هوايي خنک وارد خانه شود. اين امر بخصوص هنگامي که در حوض از فواره استفاده شود به خوبي مشهود است . ( فرخ يار ٥٦:١٣٩٠) ( تصوير ( 3
