بخشی از مقاله
چکیده
هر اثر ادبی به حال و هوایی نیاز دارد که مخاطب بتواند اثر را حس کند و با آن درگیر شود؛ حتی میتوان گفت در ساخت هراثر ادبی خصوصاً شعر، ولو یک قطعهی کوچک، اتمسفر و فضا نقش اصلی و تعیینکننده دارد و بدون وجود آن، تأثیر شعر کاهش مییابد. با کمک فضاسازی، شعر در خواننده نفوذ میکند و او را در عالمی وارد میسازد که همراه با شاعر پدیدهای را تجربه کند.
در این پژوهش ابتدا به بررسی عوامل مؤثر بر ساخت، شکلگیری و موفقیت شعر مهرداد اوستا پرداخته شده و پس از آن، یکی از این عوامل؛ یعنی فضاسازی مورد تحلیل و تشریح قرار گرفته است. بر همین اساس فضاهای شاعرانه و عوامل ساخت این فضاها در آثار و اشعار انقلابی اوستا تحلیل شدهاند و میزان بهرهمندی و قوت و ضعف و بسامد کاربرد هر مؤلفه و نوع مؤلفههای به کار رفته در سخن او مشخص شده است.
1 مقدمه
در دهههای اخیر وقوع انقلاب اسلامی و حوادث بعد از آن، از جمله جنگ تحمیلی، تأثیر عمیقی بر شاعران انقلابی نهاد که این تأثیرات در فضای شعر آنها نیز جلوه یافت. گرایشهای انقلابی این شاعران که هویتی اسلامی داشت، و نوع نگاه آنها به محیط پیرامون و مسائل مختلف از منظر انقلابی و اسلامی بودن، فضاهایی به وجود آورد که تا پیش از آن در شعر فارسی معادل آنها کمتر حس شده بود.
با اذعان به این نکته که شعر به طور عام و شعر انقلاب به طور خاص، تشکیل شده از فضاهایی مختلف است، معتقدیم بررسی این فضاها، قوت و تأثیرگذاری آنها، عوامل و مؤلفههای مؤثر در ساخت آنها و میزان موفقیت شاعران انقلابی در ساخت آنها و ...، میتواند ما را در شناخت و درکی بهتر از شعر دورهای مهم و مؤثر در تاریخ ادبیات کشورمان یاری رساند و بدون شک تحلیل شعر مهرداد اوستا به عنوان یکی از شاعران مؤثر انقلاب از این منظر، راهگشا و مؤثر خواهد بود.
این پژوهش قصد دارد به تحلیل و برشمردن عوامل مؤثر در ساخت و ایجاد فضاهای شاعرانه در شعر مهرداد اوستا بپردازد و ضمن تحلیل مجموعههای شعری این شاعر، گزارشی از فضاهای شعری و بنمایهها، مضامین و محتواها، مؤلفههای فضاساز و بهطور کلی فضا و مؤلفههای شعر او ارائه نماید.
.1 .1 پیشینه ی تحقیق
عمده پژوهشهایی که در زمینهی فضاسازی انجام گرفته، در حیطهی داستان است. میرصادقی در کتاب »عناصر داستان«، فضاسازی را به عنوان یکی از عناصر داستان معرفی میکند. مقالاتی نیز این عنصر را در داستانهای مختلف بررسی کردهاند؛ از آن جمله مقالهی »لحن و فضاسازی در رمان زیبا، نوشتهی محمد حجازی« از ناهید چگینی و »شاعرانگی فضا در "من ژانت نیستم" با نگاهی به مفهوم مکانکاوی گاستن باشلا در حوزه ی هنر سینما نیز »فضاسازی شاعرانه در اثر هنری« تأثیر فضاسازی را در آفرینش فیلم شاعرانه بررسی کرده است اما در حوزهی شعر و ساخت فضاهای شعری و مؤلفههای سازندهی آنها پژوهش مستقلی صورت نگرفته است. تنها در موردی ضمن بررسی تصاویر شعر سپید، اشارهی کوتاهی به فضاسازی در آن شده بود.
در زمینهی تحلیل اندیشه و شعر مهرداد اوستا نیز گرچه تحقیقات اندکی انجام گرفتهاند، اما از منظر موضوع خاص این مقاله، تحقیقی به نظر نگارنده نرسید.
2. تحلیل مجموعه شعرهای انقلابی او از منظر فضاهای شاعرانه
اوستا در شعر بیشتر متمایل به قصیدهسرایی بود؛ اما در دیگر زمینههای شعر همچون غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتیهای پیوسته و ... نیز اشعار نابی سرود که در آن روزگار، او را بزرگترین قصیدهسرای معاصر پس از ملکالشعرای بهار میدانستند. او با مطرح کردن نیازها، دردها و رنجهای انسان به صورت قصیده، جانی تازه در این قالب دمید و با در هم آمیختن غزل و قصیده، توانست قالب نوین غزل قصیده را به وجود آورد.
اوستا همزمان با تصحیح دیوان سلمان ساوجی، نخستین مجموعه شعر خود با نام »از کاروان رفته« را منتشر کرد و تحسین تمامی صاحبنظران را نسبت به خود برانگیخت. در سالهای بعد با خلق آثاری همچون »پالیزبان« و »از امروز تا هرگز« قدرت نویسندگی خود را نشان داد.
مهرداد اوستا ادامهی سلسله شاعران بزرگ و کلاسیک ایران در عصر حاضر است. او حلقهی مفقودهای بود که شعر متعالی و فخیم و دیوانی دیروز را چون میراثی گرانقدر از نیاکان به شعر متعهد و مردمی امروز پیوند زد. اوستا را به تعبیری بدیل خاقانی نامیدهاند. از آن رو که از حیث دارا بودن ذخیرههای کمنظیر عقلی و نقلی در ادبیات، قصیده را به عنوان یک قالب شعری فراموش شده، احیا کرد و با قصاید پرمغز و نغز خود آن را روح و رونقی دوباره بخشید.
اوستا نگرشی فلسفی به شعر داشت و از منظری هستیشناختی با پدیدههای پیرامون خود مواجه میشد و در شعر آن را بازتاب میداد. از طرفی با دردهای مردم اجتماع بیگانه نبود. چنان که انعکاس رویدادهای بزرگی مانند انقلاب و جنگ را در آثارش میبینیم و مقام شهدا را در اشعارش ارج مینهد و به ستایش از آنان برمیخیزد.
فضایی که بر اشعار اوستا سایه گسترده است، به طور کلی غمگین و اندوهناک است؛ به طوری که میتوان عنوان بسیاری از اشعار او را به »غمنامهها« تغییر داد. این فضا نشأت گرفته از بیان دردهای شخصی و حدیث نفس شاعر است که منجر به سرودن اشعاری با محتوایی از قبیل شعر از درد گفتن دارد
