بخشی از مقاله
چکیده:
ادبیات به عنوان یکی از انواع هنر، آیینهی تمام نمای اندیشه ها و عواطف ادیب است نسبت به رویدادهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی جهان پیرامون وی. در جوامع همیشه شرایط ثابتی حاکم نبوده و نخواهد بود. بلکه گاهی تغییراتی در اوضاع جامعه رخ میدهد که ممکن است در این شرایط و اوضاع جدید نیاز به پایداری و مقاومت احساس شود. در چنین شرایطی هر شخصی به نحوی خود را ملتزم میداند که به نوبه خود رسالتی انجام دهد. در این میان شاعران نیز ساکت نمینشینند. بلکه با سلاح خاص خود یعنی شعر به یاری سایر مدافعین میشتابند.
از بین گونههای مختلف ادبی، این گونهی ادبیات پایداری است که به طور خاص به مفاهیم و ارزشهایی همچون ظلم ستیزی، مبارزات سیاسی B اجتماعی، استقلال طلبی، عدالت خواهی، انتقام جویی، عشق به وطن و مقاومت و شهادت و اعتراض به جنایتهای زور گویان و...میپردازد. از جمله شاعرانی که در این زمینه بسیار موفق عمل نموده اند، شاعران خراسان شمالی هستند. این پژوهش در پی پاسخ به این سوال است که کدامین مؤلفههای ادبیات پایداری بیشتر در شعر شاعران خراسان شمالی بازتاب داشته است؟ و شاعران این خطه چگونه به این مسئله پرداختهاند؟ بدین منظور به صورت موردی به کتابی، که به کوشش اداره کل حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس خراسان شمالی گردآوری شده است، یعنی » کتاب رنگ خاک، بوی بهشت« مراجعه نمودهایم.
این دو کتاب دربرگیرندهی مجموعه اشعاری است در موضوع دفاع مقدس که سرایندگان آنان از اهالی منطقهی خراسان شمالی هستند. روش تحقیق در این مقاله تحلیلی-توصیفی و با مراجعه به منابع کتابخانهای و اینترنتی است. طبق بررسی انجام شده انواع مختلفی از مظاهر و جلوههای ادبیات پایداری در این اشعار نمود یافته است. از جمله مهمترین آنها عبارتند از: استفاده از نمادها، توجه به مفاهیم و ارزشهایی چون شهادت، قیام علیه ظالمان، آزادی، وطن دوستی و انتظار حضرت موعود - عج - .
.1 مقدمه:
.1-1 تبیین مسئله :
ادبیات به طور عام و شعر به طور خاص یکی از انواع هنر میباشد که از قرنها پیش به عنوان قالبی برای بیان احساسات و تجربیات مورداستفاده واقع شده است. ادبیات به عنوان یکی از اشکال بیداری اجتماعی نقش مهمی در بسیج کردن و برانگیختن افراد برای دفاع از آرمانهایشان دارد و شور حماسی را در جان مردم زنده میکند. زمانی که دشمن وارد سرزمینی میشود جهاد بر هر مسلمانی واجب میشود و اینجاست که ادبیات میشود آیینهی زندگی و انعکاس دهندهی شرایط سیاسیBفرهنگی، و شاعران با الفاظ و معانی و زبان شعری خود پرچم مقاومت را بر دوش کشیده و به دفاع از سرزمین و ملت و هستیشان میپردازند. - العراقی، - 5 :1998 به این حوزه از ادبیات عنوان ادبیات پایداری را دادهاند.
ادبیات پایداری به عنوان یکی از گونههای ادبی درادبیات هر قومی وجوددارد. ازجمله عوامل مهم و مؤثر در پیدایی و پویایی ادب مقاومت مبارزات علیه ظالمان زمانه، مجاهدتها، جنگها و حقطلبیهایی بوده است که تاکنون تاریخ بارها شاهد آن بودهاست. بنابراین میتوان گفت: »ادبیات مقاومت نوعی از ادبیات متعهد و ملتزم است که از طرف مردم و پیشروان فکری جامعه دربرابر آنچه حیات مادی و معنوی آنها را تهدید میکند، به وجود میآید و هدفش جلوگیری از انحراف در ادبیات، شکوفایی و تکامل تدریجی آن است.« - بصیری، - 26:1388
»ادبیات پایداری و دفاع مقدس روایتگر دردها، داغها، رنج مویهها، سرودهها ومرثیههای مردم است. مردمی که گدازههای درون را در اشکها و آهها نشان میدهند. - سنگری، - 61:1389 اینگونهی شعری با تغییر شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه تغییراتی مییابد. میتوان گفت جانمایههای ادبیات پایداری را اندیشهها ومفاهیمی والا همچون ظلم ستیزی، استقلالطلبی، عدالتخواهی، حقطلبی، وطندوستی، وصف شجاعت شهدا، تشویق به جهاد و وحدت و مبارزه، اعتراض علیه استبداد و جنایات بیدادگران، انتقامجویی و... تشکیل میدهد.
از آنجا که ادبیات متأثر از حوادث سیاسی اجتماعی است، ادبیات پایداری در ایران بعد از انقلاب اسلامی رشد و نمود بیشتری یافت. البته این بازتاب نه تنها در ادبیات جای جای سرزمین ایران بلکه در کل دنیا مشهود است. در ایران چنانچه تجربه نشان داده در زمان انقلاب گاهی یک شعر ساده و کوتاه ولی تأثیرگذار و هیجانبرانگیز چنان در وجود انسان سیل خروش به راه میانداخت که یک کتاب پرفحوا از چنان خوانش مؤلفههای ادبیات پایداری در شعر شاعران خراسان شمالی سمیه حسنعلیان، حکیمه اکبری 1191❑ تأثیری بیبهره بود. همان طور که پیامبر - ص - در این باب فرمودهاند: انّ» من الشعر لحکمه و ان من البیان لسحرا« پس این امری مشخص و پرواضح است که برخی بیانها از ویژگی سحرانگیزی بیشتری برخوردارند. پس درشرایط لزوم جهاد و پایداری که هرکسی به نحوی وارد میدان میشود، شاعر نیز با شمشیر شعرش از آرمانها دفاع میکند.
این نوع جهاد در واقع مثالی برحدیث شریف نبوی - ص - میباشد : »ان المؤمن یجاهد بنفسه وسیفه ولسانه« کتاب »رنگ خاک، بوی بهشت « دربرگیرندهی اشعار برگزیدهی برخی شاعران خراسان شمالی با موضوع انقلاب و دفاع مقدس و متبرک به یاد شهدا میباشد. این کتاب شامل60 قطعه شعر، اثر شاعرانی از بجنورد، اسفراین، شیروان، شوقان و... میباشد و این مجموعه به عنوان جامعهی آماری پژوهش حاضر قرار گرفته و مؤلفههای پایداری در آن بررسی و تحلیل شده است . قابل ذکر است که این کتاب در سال 1389 به چاپ رسیده است و در برابر نمونه اشعار فقط شماره صفحات کتاب آورده شده است.
.2-1 پیشینهی پژوهش:
درحوزهی ادبیات پایداری پژوهشهای بسیاری انجام گرفته است که این مختصر را مجال ذکر همهی آنها نیست، و وجود چندین مجله در این زمینه که به نشر مقالات و پژوهشهای این حوزه اختصاص دارد خود شاهد صدق این مدعاست، هر چند ذکر برخی از آنها در اینجا خالی از لطف نخواهد بود ازجمله: مقالات »درد و رنج کودکان فلسطینی در شعر محمود درویش «، »جلوههای پایداری درشعر بیداری اسلامی بر اساس کتاب آیات بیداری«، »تحلیل نمادهای مبارزه درشعر مظفر النواب«، » نگاهی به غزلهای پایداری چهار شاعر گیلانی«، »تجلی مضامین پایداری در دیوان خلیل االله خلیلی«، »استعارهی مفهومی رنگ در شعر دفاع مقدس« و...، و بسیاری دیگر از مقالات و پژوهشهایی از این دست، ولی تاکنون هیچ پژوهشی دربارهی مؤلفههای پایداری دراشعار شعرای خراسان شمالی انجام نگرفته است، همانطورکه مجموعه شعری »رنگ خاک، بوی بهشت« نیز مورد هیچگونه بررسی یا تحلیلی واقع نشده است.
.3-1 اهمیت واهداف و پرسشهای پژوهش:
در باب اهمیت تحقیق باید گفت : موضوع مقاومت از موضوعات مهم و انسانی در عصر حاضر به شمار میرود. پژوهش در زمینهی ادبیات پایداری و بررسی ابعاد و مؤلفههای آن از ضرورتهای انکارناپذیری است که باید بدان پرداخته شود.
