بخشی از مقاله

چکیده:

محراب به عنوان یکـی از عناصراصـلی در معمـاری مسـاجد محسـوب مـی شـود کـه بـه صـورت تـورفتگی دردیوارسـمت قبلـه دیــده مــی شــود. براســاس نوشــته هــای متــون، محــراب مهمتــرین و مقــدس تــرین مکــان مســجد شــمرده مــی شــود و دارای حرمت بالایی است. بی شک این اهمیـت و حرمـت دلیـل خاصـی داشـته و شـاید بـه کـارکرد آن درسـاختمان مسـاجد بـاز مـی گــردد. در بــاورامروزی کاودیوارســمت قبلــه بــه منظورنشــان دادن جهــت عبــادت بــه کـارمی رود ،ایــن درحــالی اســت کــه ایــن پدیــده ی وارداتــی درآغازکــارکردی متفــاوت باآنچــه امــروزه درذهــن مــانقش بســته داشــته اســت. باتوجــه بــه منــابع و متــون تــاریخی نخســتین محــراب مجــوف درزمــان ولیــدبن عبــدالملک و در مســجدمدینه ســاخته شــده ودرســاخت آن ازمعمــاری کلیسـاهای مسـیحی تقلیدشـده اسـت. بـا بررسـی پیشـینه ی محـراب درمعمـاری دوره ی صدرمسـیحیت و پـیش ازآن بـه ایـن نتیجــه مــی رســیم کــه پدیــده ای کــاملا مســیحی نبــوده و ریشــه درمعمــاری معابــد دوران پــیش از مســیحیت دارد . در ایــن نوشتار سعی گردیده با مطالعـه سـیر تحـولی محـراب از دوره صـدر مسـیحیت تـا سـده نخسـتین اسـلامی بـه ماهیـت وجـودی محراب و چگونگی ورود این عنصر نمادین به معماری مساجد پرداخته شود.

واژگان کلیدی: محراب، صدر مسیحیت، مهرپرستی، مسجد مدینه، سده نخستین اسلامی

1 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

2 داشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

3 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهرن


1


مقدمه :

محراب یکی از مهمترین سازه ها در معماری مساجد در طول دوران اسلامی است که با بهترین و مرغوبترین مواد و مصالح ساخته شده و بوسیله ی ماهرترین هنرمندان تزئین گردیده است. این عنصر معماری به ظاهر ساده چالش های زیادی را با خود به همراه دارد، سئوالات و ابهامات مختلفی در مورد آن وجود دارد. پژوهشگران با دیدگاه های مختلف و از جنبه های گوناگون به بررسی و مطالعه ی آن پرداخته اند. با این وجود هنوز سئوالات اساسی در رابطه با محراب وجود دارد از جمله این که ریشه ی لغوی محراب به کدام زبان باز می گردد؟ خاستگاه این عنصر معماری چالش برانگیز کدام سرزمین است؟ نخستین بار در کدام مسجد به کار رفته و فلسفه ی وجودی و کارکرد آن چه بوده است؟ هدف از این پژوهش یافتن پاسخ هایی برای ابهامات فوق بوده و در این راستا به متون تاریخی و آثار باستان شناسی بدست آمده از کاوش ها استناد گردیده است.

محققـان بسـیاری در مـورد خاسـتگاه و معـانی محـراب در منـابع ادبـی عربـی و فارسـی بررسـی هـایی انجـام داده انـد ولـی این تحقیقات به نوعی خـالی از تعصـب نبـوده و همـین امـر سـبب شـده تـا در نتیجـه گیـری بـه خطـا برونـد. بـا توجـه بـه متون تاریخی محراب مقعر نخستین بار در زمان ولیـد بـن عبـدالملک و در مسـجد مدینـه بـه کـار رفتـه اسـت. حـال بایـد دیـد آیا قبل از خلافت ولید محراب در ساختمان مساجد وجود داشته است یا خیر؟

پذیرش محراب در ساختمان مساجد بـه سـادگی صـورت نگرفـت و بـا مقاومـت بزرگـان عـرب مواجـه شـد. پاپـادوپولو محـراب را بزرگترین بدعت مسجد مدینه نامیده است!(پاپادوپولو،(20 :1368 باید دید چـه نیـاز کـارکردی سـبب شـده تـا محـراب در سـاختمان تمـام مسـاجد وارد شـود بـه گونـه ای کـه بـا وجـودی کـه

نقشی در اجرای مراسم آیینی ندارد امروزه تصور مساجد بدون محراب برای ما قدری مشکل است.


جستاری در ماهیت کلمه محراب

لغت محـراب از فعـل""Haribah مشـتق شـده کـه امـروزه بـه معنـی یـک فرورفتگـی در دیـوار سـمت قبلـه ی مسـجد کـه جهت قبله را نشان می دهد به کـار مـی رود. واضـح اسـت کـه در پـیش از اسـلام و قـرون نخسـتین اسـلامی ایـن واژه معنـی کـاملا متفــاوتی بـا معنــای امـروزی خــود داشـته اســت(عمرانی،.(24: 1387 منشـا کلمــه محـراب مشــخص نیسـت. محــراب در زبان عربی بر وزن مفعال و به صـورت اسـم آلـت آمـده، ایـن درحـالی اسـت کـه محـراب اسـم مکـان اسـت . بـه همـین دلیـل محققــان بــرای ریشــه یــابی آن ســراغ زبــان هــای دیگــر رفتــه انــد. تروپــو معتقــد اســت در گــویش حبشــی کهن(جعــزی) وزن های مفعال و مفعل بر مکـان دلالـت دارد ماننـد مشـراق و مغـراب کـه بـا مشـرق و مغـرب در زبـان عربـی برابـر اسـت. وی در راه اثبات این نظر با این مشکل مواجه شـد کـه ریشـه ی لغـت "حـرب" در معنـی مناسـب آن در ایـن گـویش وجـود نـدارد تـا بتــوان کلمــه ی محــراب را از آن اســتخراج کــرد. در عــوض لغــت "محــرام" در ایــن گــویش دیــده مــی شــود کــه تشــابه ســاختاری بــا محــراب دارد وآن مکــانی ویــژه و پرحرمــت بــوده کــه هــر کــس را بــه آن راه نیســت. (آذرنــوش،.(8 :1388 از سوی دیگر گروهی معتقدند این کلمه در حبشه بـه صـورت ”مکـوراب ”بـوده اسـت کـه بعـد از راهیـابی بـه عربسـتان بـا ریشـه عربی حرب درآمیخته است. این واژه در زبان حبشی به معنای کلیسا یا عبادتگاه بوده است(.(Whelan,1986:206

پراتوریس و نولدکه منشـأ حبشـی محـراب را از نظـر تـاریخی و زبـان شناسـی درسـت نمـی داننـد وآن را رد مـی کننـد(.(Ibid پراتوریس با مطالعه ی متون عربستان جنـوبی بـه ایـن نتیجـه رسـید کـه ایـن واژه در آن زمـان بـه معنـای نـوعی از سـاختمان بوده اسـت. وی ریشـه ایـن لغـت را نـامعلوم دانسـته اسـت(عمرانی،.(25: 1387 بیـر معتقداسـت ریشـه کلمـه ی محـراب بـه " horbot " عبری باز می گردد(آذرنوش،.(8 :1388


2

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید