بخشی از مقاله
چکیده :
خراسان نام سرزمین وسیعی در شرق و شمال شرق ایران است که امروزه قسمت های بزرگی از آن خارج از مرزهای سیاسی کشورمان واقع شده است. مطالعات باستان شناسی حوزه دوران تاریخی خراسان بسیار محدود انجام شده است. در این میان دشت توس با پتانسیل بالای شرایط زیستی و مجاورت با مناطق مهمی مانند آسیای مرکزی ، افغانستان و شمال خراسان منطقه ای بکر در مطالعات این دوران محسوب میشود که تا کنون مطالعه جامع و کاملی به منظور شناخت بهتر دوره ساسانی تا انتقال آن به دوره اسلامی صورت نگرفته است در مقاله حاضر کوشش شده است تا با تکیه بر پژوهشهای کتابخا نه ای و میدانی و با تاکید بر مطالعات و بررسیهای انجام شده به شناخت کاملتری از مهمترین شهرها و استقرارهای دوره ساسانی و اوایل اسلام دشت توس با تاکید بر دو محوطه شاخص این دشت یعنی شهر خراب و صید آباد دست یابیم از این رو با توجه به رویکرد نظری تاریخ فرهنگی ،این دو محوطه مورد بررسی باستان شناختی قرار گرفت و بنا بر مطالعه انجام گرفته و شواهد متعدد معماری و تاریخی و آثار سفالین و نیز پژوهش های زیست محیطی و ارتباطی در دشت توس، محوطه های شهر خراب و صید آباد به عنوان گزینه های اصلی شهر توس دوره ساسانی و اوایل دوره اسلامی مطرح گردید.
پیشینه و ضرورت انجام تحقیق
از سال 1836 میلادی هیاتهای باستان شناسی متعددی از ملیتهای مختلف در ایران اقدام به کاوش و گمانه زنی کرده اند که تنها چند مورد به خراسان اختصاص داشت بنابر این تا آن تاریخ اطلاعات اندکی درباره ادوار باستانی خراسان از گزارشهای باستان شناسی قابل برداشت است اما در دهه های اخیر هیاتهای ایرانی فعالیتهای نسبتا منسجم و متراکمی در سطح استان داشته اند کاوشهای مهدی رهبر در بندیان درگز - - 1378، رجبعلی لباف خانیکی در کهندژ نیشابور - 1391 - ، علی حسن آبادی در شهر تپه درگز - - 1388 ، میثم لباف خانیکی در چهار تاقی بازه هور - - 1393 حسن هاشمی در چهار تاقی خانه دیو سبزوار - - 1390و عمران گاراژیان در تپه برج - - 1386از عمده ترین فعالیتها و پژوهشهای صورت گرفته در حوزه دوره تاریخی خراسان می با شد .
سازمان میراث فرهنگی خراسان نیز بررسیهایی در دشت توس و مشهد انجام داده است - لباف خانیکی ، محمود بختیاری و دیگران - 1393 : ضمن آن که پایان نامه دکتری سید هاشم حسینی در دانشگاه تربیت مدرس با موضوع شناخت و بررسی توس دوره اسلامی در سال 1384 وپایان نامه های کارشناسی ارشد حسین رضا نژاد با"عنوان بررسی سفالینه های ارگ توس" در سال 1381 و نگارنده با عنوان " بنای هارونیه ، تحلیلی بر معماری و کارکرد " در سال 1382 به بررسی توس دوره اسلامی پرداخته است در سالهای اخیر نیز بررسیهای توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی - طغرایی: 1381؛حسن آبادی: - 1393 به منظور شناخت بهتر دشت توس دوره ساسانی و صدر اسلام انجام شده است که منجر به شناسایی محوطه ها و تپه های متعددی ازاین دوران گردیده است اما همچنان مسایل مهمی همچون شناخت جایگاه و اهمیت دشت توس دوره ساسانی و بررسی و تعیین موقعیت مکان قرار گیری شهر توس کهن یا همان توس دوره ساسانی و صدر اسلام نیازمند بررسی و مطالعه کاملتر و جامعتری است بررسی پیشینه تاریخی و وجه تسمیه توس شهر توس که امروزه صرفا به سه روستای کوچک توس علیا ، توس سفلی و اسلامیه در 23 کیلومتری شمال غرب مشهد اطلاق میشود در طول دوره اسلامی از شهرهای مهم خراسان و شامل چهار ناحیه یا بخش عمده به نامهای نوغان ، تابران ، رادکان و ترغبذ بوده است چنان که مولف کتاب حدود العالم الی المشرق الی المغرب در سال 372 ه.ق می نویسد "توس ناحیتی است و اندر وی شهرکهاست چون طوران یا طابران ، نوقان ، بروغون ، رایگان ، بنوازه و اندر میان کوههاست ...... " - مولف نامعلوم، . - 90 : 1362 و مقدسی در سال 375 ه.ق از طابران به عنوان بزرگترین شهر توس نام می برد.
ارگ شهر تابران پس از کاوش و مرمت - عکس از نگارنده - در دهه های اخیر بیشترین فعالیتها علمی صورت گرفته در زمینه توس، مربوط به دوران اسلامی و متمرکز بر شناخت همین شهر تابران بوده است بنابراین اطلاعاتی را که ما از وضعیت منطقه توس در دوران پیش از تاریخ و یا حتی دوران تاریخی داریم اندک و محدود است و همین اطلاعات محدود موجب شده در بسیاری موارد اسطوره ها و حدسیات بویژه در تاریخ ساخت شهر، جای واقعیات را بگیرد گردیزی در اشاره به تاریخ ساخت شهر می نویسد : "طوس نوذر ، شهر طوس را به ایام کی خسرو بنا کرد " و در ادامه در شرح زندگی جمشید پیشدادی می افزاید:"شهر بابل ،اصطخر و همدان و طوس او}جمشید{ بنا کرد - گردیزی ،. - 76 :1384مطلبی که مقدسی نیز آن را تأیید می کند.
- المقدسی ، . - 246 : 1424ٌ اگر از جهان اسطوره پا فرا بگذاریم با توجه به شرایط دشت توس در گذشته مانند جریان رودخانه کشف رود و شعبات آن این امکان بسیار وجود دارد که این منطقه همواره از مراکز عمده سکونت از دوران پیش از تاریخ محسوب می شده است چنان که در بررسیهای سالهای 1974-75 در بستر رودخانه کشف رود ،دست ابزارهای سنگی متعلق به عصر پارینه سنگی کهن به دست آمده است. وجود محوطه ها و تپه های متعدد در منطقه مانند دوین ، توپ درخت ، قره تپه و قادر آباد حاکی از رونق و آبادانی منطقه در دوران پیش ازتاریخی و دوران تاریخی بوده است - لباف خانیکی ، محمود بختیاری و دیگران ، . - 16 : 1393 دشت توس که همان حوزه آبریز کشف رود است از طریق همین رود با مراکز تمدنی آن سوی رشته کوه "هزار مسجد" و دامنه های شمالی سلسله جبال " کپه داغ" در کشور ترکمنستان کنونی ارتباط داشته است - لباف خانیکی : . - 1373
اطلاعات ما از توس دوره تاریخی نیز اندک و محدود است نام این شهر به لحاظ تاریخی مشخصاً تا دوره ساسانی در متون و منابع ذکر نشده است چنان که در دوره هخامنشی به شهرها و مناطق شمال شرقی کشور بدون ذکر نام مشخصی از توس به طور کلی ایالت پر ثوه اطلاق می شد - ستوده ، - 96 :1350 در دوره اشکانی نیز علی رغم حضور پر رنگتر این حکومت در مناطق شمال شرق کشور نامی از شهر توس دیده نمی شود و مکتوبات کنونی ما از روزگار سلوکیان و اشکانیان نیز مهر خاموشی بر لب دارند. .اندک تحقیقات محققان معاصر در زمینه زبان شناختی ، کتیبه نگاری و بررسیها و کاوشهای معدود باستان شناختی اطلاعات کم و ناقصی را از وضعیت منطقه توس در دوران مختلف تاریخی به ویژه ساسانیان فراهم کرده است ضمن آن که در همین زمینه منابع مکتوب صدر اسلام در شناخت دوران پیش از اسلام بویژه دوره ساسانی بسیار مهم و کلیدی است.
1در بنُدهش" " نیز نام توس هم بر شهر و هم بر کوه اطلاق شده است به طوری که محل " چشمه سو "را بر سر کوه توس می داند و در توصیف شهر مینویسد : " کاسه رود به شهر توس می آید و در آن جا آن را کَسَف رود می خوانند و یا دریاچه سوبَر به ابرشهر بوم ، بر سر کوه توس است " - بهار ،: 1390 ، 77 و . - 76 در آبان یشت نام توس به عنوان یلی جنگجو آمده است که در برابر پسران دلیر خاندان " ویسه" در گذر گاه " خشتر و سوک"در بالای کنگ بلند مقدس می جنگد و از ایزد بانو " اردویسور آناهید" تقاضای یاری و کمک می کند - دوستخواه ،1389 ، ج - 307 : 1 حمداالله مستوفی نیز جمشید پیشدادی را به عنوان بنیانگذار و اولین سازنده شهر توس معرفی می کنند و می نویسد :"طوس را جمشید پیشدادی ساخت بعد از خرابیش طوس نوذر تجدید عمارتش کرده به نام خود منسوب گردانید - مستوفی، - 150 -151 :1362
