بخشی از مقاله
چکیده
امروزه شهرنشینی به معیشت غالب دنیا تبدیل شده و دنیا با سرعت به سمت شهري شدن در حرکت است. لکن در کشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه این فرایند شهرنشینی اختلاف بسیاري دارد. در کشورهاي توسعه یافته این فرآیند متأثر از توسعه اقتصادي و اجتماعی بوده ولی در کشورهاي در حال توسعه علت اصلی شهرنشینی پدیده مرکز پیرامون و برنامه هاي متمرکز بوده است. در کشور ما که جز ملل در حال توسعه می باشد شهرنشینی از یک پراکندگی و توزیع ناموزون جغرافیایی برخوردار است و هر یک از نواحی ایران فرایند شهرنشینی خاصی را در انطباق با بزرگ سري شهر تهران دارد.
این مقاله به بررسی شبکه شهري استان سیستان و بلوچستان طی سه دورة سرشماري نفوس و مسکن می پردازد و بر این فرض اصلی استوار است که پدیده بزرگ سري و شهرهاي مسلط در نواحی و استان هاي مختلف کشور منطبق با شبکه ملی شهري کشور یعنی تسلط شهر تهران بر سیستم شهري است. پس از تجزیه و تحلیل چند دوره سرشماري با استفاده از مدل هاي زیپف، مدل تعدیل شده مرتبه اندازه، شاخص نخست شهري و ضریب جینی و همچنین سابقه شهرنشینی در استان سیستان و بلوچستان این نتیجه حاصل شد که تسلط شهر اول در این استان در طول زمان از کل کشور بیشتر شده است.
به عبارت دیگر نسبت تمرکز شهري در این استان در مقایسه با تمرکز شهري در کل کشور نسبت بالاتري را نشان می دهد. این نسبت براي استان در سال 1385، 4/1 بوده که در کشور 3/1 است. بنابراین شبکه شهري استان سیستان و بلوچستان بزرگ سر و تمرکزگرا است. در پایان براي ارائه راهبرد هاي لازم براي تعدیل گسیختگی شبکه شهري این استان مدلی بر گرفته از مدل مرتبه اندازه ارائه شد ، که در این مدل شهرهاي دوم و سوم استان ملاك برنامه ریزي قرار می گیرند.
واژکان کلیدي: شبکه شهري، ماکروسفالی، شهرنشینی، شاخص تمرکز شهري
مقدمه
در مطالعات شهري و منطقه اي بررسی تعداد، کارکرد و پراکنش کانونهاي شهري و چگونگی توزیع جمعیت در این سکونتگاهها از جایگاه خاصی برخوردار است در این ارتباط کوشش هایی جهت یافتن اندازة بهینه شهر و ارتباط آن با نظام شهري صورت گرفت که از جمله زیپف، بري، الشاخص قانون رده اندازه مطرح شد که اندازه جمعیت شهرها در اقتصادي پیشرفته نسبی از بزرگترین شهر را دارد اگر چه این مدل را می توان براي بیان توزیه شبکه شهري بر اساس شهر اول به کار برد و نتایج آن را به استفاده کرد اما نمی توان از انتقاداتی که بر این مدل وارد است چشم پوشی کرد.
نظریه رتبه اندازه به همراه نظریه مکان مرکزي، دو نظریه عمده سکونتگاهی هستند که نقش عمده اي در فرایند توسعه ملی و منطقه اي و در رهیافت مدرنیزه شدن داشته اند و تا امروزه در تحقیقات جغرافیایی و برنامه ریزي چه در ایران و چه در خارج از کشور به کار برده می شوند. در این مقاله انتقادات وارده بر این مدل را از منابع گوناگون جمع آوري گشت و انتقاداتی این مدل را که نمی تواند در محدوده مطالعاتی این مقاله - شبکه شهري استان سیستان و بلوچستان - جوابگو باشد آورده می شود.
این مقاله با این هدف اصلی نگارش شد که تغییراتی در مدل مرتبه اندازه سنتی داده شود و مدل هاي دیگري بر اساس مدل مرتبه اندازه سنتی ابداع گردد. هدف فرعی این مقاله این بود که مدل هاي ارائه شده را در محدوده اي مطالعاتی مورد آزمایش قرار داده و به اثبات تجربی آنها پرداخته شود. در این بین استان سیستان و بلوچستان انتخاب گردید. استان سیستان و بلوچستان با ماهیت خاص جغرافیایی، سیاسی، اقتصادي، طبیعی، اجتماعی و فرهنگی خود داراي شهرهایی با عملکردهاي گوناگون می باشند. شاید مهمترین عاملی که شبکه شهري این استان را تغییر می دهد عوامل خارج از کشور هستند. عوامل جغرافیایی، اقتصادي و اجتماعی هم در تغییر شبکه شهري استان بسیار مهم بوده و هست.
خشکسالی ها، فروپاشی اقتصاد بومی و روي آوردن به فعالیت هاي دیگر، مشکلات مذهبی، نا امنی، هم مرزي با کشور پاکستان و افغانستان و مهاجرت هاي بین المللی از جمله عواملی هستند که شهرهاي استان را بشدت دستخوش تغییر و تحول قرار داده اند.
فرضیه ها و سؤالات تحقیق
فرضیه اساس این تحقیق بر حول این موضوع می چرخد که مدل مرتبه اندازه را می باید از ماهیت خشک و جبري خارج نموده نتایج بهتري در محدوده هاي مختلف مطالعاتی بتوان از این مدل برداشت کرد.سؤالاتی بدنبال فرضیه این تحقیق به ذهن خطور کرد که عبارت بودند از:آیا در مدل مرتبه اندازه می توان تغییراتی داد که در آن تمام شهرها اثر گذار در نتیجه مدل باشند؟ آیا با استفاده از این مدل می توان پیش بینی نمود؟از میان مدل هاي ارئه شده، کدام مدل در استان سیستان و بلوچستان کاربرد بیشتري دارد؟
روش تحقیق
این تحقیق بیشتر جنبه بنیادي داشته و با روش اسنادي و تلفیق مدل هاي کمی گرا - پوزیتویسم - با کیفی نگر سعی بر آن داشته که تغییراتی با بیان ریاضی و منعطف در مدل مرتبه اندازه داده شود تا بدین وسیله محققان بنابر تحلیل، تأویل و تفسیر خود از محدوده هاي مورد مطالعه خویش بتوانند مدل خاص آن منطقه را انتخاب یا مدل خاص منطقه خود را ابداع نمایند.
سابقه تحقیق
با توجه به اینکه هدف این تحقیق تغییر در مدل مرتبه اندازه بنابر شرایط هر منطقه - محدودة مورد مطالعه - می باشد، تأکید اصلی را بر این مدل داشته اند. در زمینه تغییر مدل مرتبه اندازه تنها دکتر فاطمه بهفروز دست به نوآوري زده است که معروف به مدل تعدیلی شده بهفروز است که عبارت است از:میزان جمعیت مورد نیاز هر شهر را در رابطه با جمعیت شهرهاي دیگر و مرتبه آنها می توان پیش بینی کرد تا بدین ترتیب به توان افزایش سرزیر جمعیت نخست شهر را به سوي شهرهاي پذیرنده سوق داد.
