بخشی از مقاله
چکیده
امروزه یکی از موثرترین راه ها جهت دست یابی به چگونگی توزیع وضعیت جمعیت شهری، بررسی سلسله مراتب شهری می باشد.که از این طریق با دست یابی به نتایج مورد نظر می توان در مدیریت فضایی بهتر شهری استفاده کرد و در این تحقیق هم ما به دنبال دست یابی به تحولات سلسله مراتب شهری در بین شهر های استان سیستان وبلوچستان در طی سال های 1385-1375-1365 و 1390 با استفاده از شاخص های نخست شهری،دوشهری، چهار شهری،چهارشهر مهتا، موماو و الوصابی، رتبه - اندازه و رتبه - اندازه تعدیل یافته هستیم، تا از این طریق به وضعیت نخست شهری در شهر های این استان دست پیدا بکنیم .
روش تحقیق به کار رفته شده هم توصیفی - تحلیلی می باشد که بر مبنای مولفه های جمعیتی و به کار گیری مدل های کمی انجام شده است و روش جمع آوری اطلاعات روش کتابخانه ای بوده است.و یافته ها ی پژوهش هم نشان می دهد که ما درشهر های استان سیستان و بلوچستان در طی همه سال های 1375-1385-1365 و 1390 بر اساس شاخص های نخست شهری،دوشهری، چهار شهری،چهارشهر مهتا، موماو و الوصابی دارای تسلط شدید نخست شهر ی را دارا هستیم و بر اساس شاخص رتبه - اندازه نتایج به دست آمده نشان از اختلاف زیاد جمعیت شهر اول با شهر های دیگر را نشان می دهد.
مقدمه
یکی از مهمترین معضلات کشورهای جهان سوم ازجمله کشور ما ، تمرکز بالای جمعیت و امکانات در شهرهای بزرگ و بوجود آمدن نظام نخست شهری و از بین رفتن نظام متعادل سلسله مراتب شهری است که این پدیده در نتیجه عدم تعادل در پخش امکانات و تسهیلات مختلف درپهنه سرزمینی و همچنین عدم توجه به توانمندی های شهرهای کوچک ومیانی می باشد - آبادی،. - 85:1385 و سلسه مراتب شهری از نظر کمی، بهترین شکل ساماندهی فضاست زیرا باعث توزیع فعالیتها و خدمات در سطح جامعه،طبقه بندی متعادل عملکردها و پیدایش روشهای مختلف زندگی در محیطهای گوناگون جغرافیایی میگردد. بررسی سلسله مراتب شهری به عنوان عاملی برای شناخت چگونگی نظم فضایی شهرها و توزیع متعادل امکانات و خدمات میان مراکز شهری به ویژه شهرهای کوچک و متوسط، همواره از اهمیت اساسی برخوردار بوده است.
در شرایط فعلی، قطبی شدن فعالیت های جهانی و تسلط و برتری تعدادی از شهرهای مهم جهان، شکلی از سلسله مراتب شهری جهانی را عرضه می دارد که مجموع شهرهای کشورهای پیشرفته و کم رشد را در بر می گیرد - نظریان، . - 215:1389 و در نیم قرن اخیر شهرها با سرعت زیادی گسترش یافته اند به طوری که افزایش درجه ی شهرنشینی وجمعیت شهری خود به عنوان یک واقعیت غیر قابل انکار شهری مطرح بوده است - تولایی و خزایی، . - 126 :1385 و با توجه به مطالب فوق ، به دنبال این هستیم که ابتدا تعداد نقاط شهری و توزیع و پراکندگی جمعیت در شهرهای استان سیستان و بلوچستان را در طی سال های1385-1375-1365 و1390 را به دست آوریم و بعد به روند تحولاتی سلسله مراتب شهری در این استان بپردازیم.
پیشینه تحقیق
سرور - - 1372 در پژوهشی تحت عنوان »چگونگی استقرار مراکز شهری و نقاط شهری در سواحل جنوب ایران« بررسی نموده و معتقد است که علیرغم تبعیت نظام سلسله مراتب شهری منطقه از قانون مرتبه- اندازه، توزیع جمعیت و پخش شهرها در سطح منطقه مورد مطالعه نامتعادل است. نظریان - - 1373 نظام سلسله مراتبی شهرهای ایران را مطالعه نموده و تفاوت شدید ناحیه ای، توزیع نامتعادل شهرها و مکانگزینی آنها را که در ارتباط تنگاتنگ با شرایط زیست محیطی، سوابق تاریخی و به دنبال آن تقسیمات سیاسی و توسعه اقتصادی است، مبنای اصلی عدم تعادل در نظام شهری ایران می داند.
وی اتّخاذ هر گونه تصمیم گیری از پایین جهت تعادل بخشی به نظام شهری، تقویت سرمایه گذاری های اقتصادی در شهرهای متوسط و ایجاد شهرهای جدید را در مناطق عقب افتاده به منظور ایجاد شبکه ای از مادرشهرهای منطقه ای و ناحیه ای ضروری دانسته است. ضرابی و دیگران - - 1389 سلسله مراتب شهری از نظر کمی بهترین شکل سازماندهی فضاست زیرا در این نوع توزیع منطقی، جمعیت شهری از کوچکترین اجزاء جوامع دورافتاده تا متروپل ها و مراکز توسعه با همدیگر فعالیت دارند و تنوع اندازه شهر با سلسله مراتبی از این عملکردها تطابقدارد. بیک محمّدی - - 1375 روند نظام شهری را در ایران با استفاده از ضریب تراکمی جینی مورد مطالعه قرار داده و به این نتیجه رسیده که سلسله مراتب شهری کشور طی دوره » 1335 - 75 نیمه متعادل « بوده است.
تقوایی - - 1379 نظام شبکه شهری کشور را از سال 1335 تا 1375 بررسی نموده و یافته های وی نشان می دهد که طی سال های یادشده، نظام شبکه شهری ایران نامتعادل بوده و به سمت تعادل نیز هدایت نشده است. وی برای متعادل سازی شبکه شهری در ایران، بهره گیری از روش هایی همچون استراتژی عدم تمرکز، مدیریت کارساز مادرشهرها، توسعه و گسترش شهرهای متوسط، کوچک و روستا- شهرها، توزیع و بازتوزیعفعّالیتهای اقتصادی و صنعتی، ایجاد شهرهای جدید و توسعه برنامه ریزی روستایی را مؤثر می داند. نظریان - - 1389گرایش به تعادل در سطوح بالا مشهود ولی در سطوح پایین در شهرهای کم تر از یکصد هزار نفری، آن چنان بهبودی ملاحظه نمی گردد.
راد - - 1380 شبکه شهری استان ایلام را مورد مطالعه قرار داده و نشان می دهد که نظام شبکه شهری این استان با عملکرد مراکز اداری-سیاسی آن انطباق دارد. رضایی - - 1383 عدم توازن در سلسله مراتب شهری استان فارس را بررسی نموده و برای تعادل بخشی به شبکه شهری این استان، تقویت قطبهای رشد را پیشنهاد می نماید. رخشانی نسب و دیگران - - 1386 نابرابری در نظام سلسله مراتب شهری استان سیستان و بلوچستان را ارزیابی نموده و اثبات می نمایند که اختلاف بسیار زیاد شهرهای استان با نخست شهر منطقه و افزایش شهرهای کوچک از دهه 1365- 75 موجب عدم تعادل و فاصله گیری شهرها از حد تعادل شده است.
فرید - - 1368 سلسله مراتب شهری عبارت است از طبقه بندی شهرها بر حسب اهمیت آنها. آنچه اهمیت شهرها را تعیین می کند از دیدگاههای مختلف مانند اندازه جمعیتی، ماهیت عملکردی و یا قدرت اداری مد نظر بوده است. عظیمی - - 1381 نظام شهری تنها محدود به مجموعه ای کالبدی از سکونتگاه های شهری نیست، بلکه جریان ها و ارتباطات میان سکونتگاه ها را نیز در بر می گیرد. این جریان ها عبارتند از: جمعیت، سرمایه،عوامل تولید، ایده ها و اطلاعات. که هر کدام در تعیین سلسله مراتب شهری تأثیر گذارند.
اهداف تحقیق
شاکله اصلی هر پژوهشی را اهداف آن تشکیل میدهد بدیهی است پژوهش حاضر نیز به به دنبال اهداف زیر می باشد.
اهداف کلی:
- کند و کاوی بر تحولات سلسله مراتب شهری در استان سیستان و بلوچستان در دورههای مختلف شهرنشینی. اهداف جزئی:
- تحلیل تغییرات سلسله مراتب شهری استان سیستان و بلوچستان در طی سالهای 1365 تا. 1390
- شناخت اختلاف جمعیتی موجود میان شهرهای استان سیستان و بلوچستان با توجه به نظام سلسله مراتب شهری .
روش تحقیق
از آنجا که این تحقیق به بررسی و تحلیل سلسله مراتب شهرهای استان سیستان و بلوچستان با استفاده از مدل های ،نخست شهری، دوشهری، چهارشهری، چهارشهر مهتا، موماو و الوصابی، رتبه- اندازه، رتبه- اندازه تعدیل شده می پردازد، لذا روش تحقیق کمی – تحلیلی است ،جمع آوری اطلاعات ، از منابع اینترنتی، آمار و اطلاعات موجود در سرشماری های عمومی نفوس و مسکن ، مرکز آمار ایران و سالنامه های آماری استان سیستان وبلوچستان انجام گرفته است و جهت تدوین و ویرایش، نقشه ها، نمودارها و جداول، در این تحقیق ، از نرم افزارهای Gis ، وexcel استفاده شده است.
منطقه مورد مطالعه
استان سیستان وبلوچستان با وسعت حدود 187502 کیلو متر مربع معادل 11/5 درصد مساحت کشور را به خود اختصاص داده است . این استان بین 25 درجه و 3 دقیقه تا 31 درجه و 29 دقیقه عرض شمالی و 58 درجه 49 دقیقه تا 63 درجه و 20 دقیقه طول شرقی واقع شده است و از شمال به استان خراسان جنوبی ، از ج نوب به دریای عمان ، از شرق به کشورهای افغانستان و پاکستان و از غرب به استان های کرمان و هرمز گان محدود شده است . بر اساس آخرین تقسیمات کشوری این استان دارای 14 شهرستان ، 36 مرکز شهری ، 40 بخش ، 102دهستان و 8908 آبادی کد دار است - سالنامه آماری،. - 1388
