بخشی از مقاله
چکیده
مناطق مرزی نسبت به سایر مناطق کشور دچار عدم تعادل بیشتری در راستای سازمانیابی فضایی می باشند. در استان سیستان و بلوچستان به عنوان یکی از مناطق ژئوپولتیکی مهم کشور این نامتعادلی محسوس می باشد. لذا در این پژوهش به بررسی نحوه سازمان یابی فضایی شهرهای استان پرداخته شده است. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی - تحلیلی است. تکنیک گردآوردی آمار و اطلاعات، با استفاده از روش های کتابخانه ای و استفاده از جداول آمارنامه ها می باشد. همچنین جهت طبقه بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات مذکور از رتبه اندازه لگاریتمی جهت ارزیابی تعادل در استان سیستان و بلوچستان پرداخته شده؛ همچنین به منظور ارزیابی وضعیت نخست شهری از پنج شاخص نخست شهری، دو شهر، شاخص گینزبرگ، چهار شهر مهتا و شاخص مامو و الوصابی بهره برده شده است.
نتایج حاصل از بررسی نخست شهری با توجه به پنج شاخص نخست شهری، دوشهر، گینزبرگ، چهارشهر مهتا و مامو بیانگر این است که پدیده نخست شهر ی در تمام دوره ها در نظام شهری استان وجود داشته است. توزیع لگاریتمی نظام شهری استان بیان می کند از سرشماری 1365 میزان R به عدد 1 نزدیکتر شده و این نشان دهنده نزدیکی به تعادل دارد. همچنین، نمودار جمعیت واقعی با جمعیت مدلی انطباق بیشتری یافته است؛ با این حال، در شهرهای کوچک کشمکش جمعیتی هنوز مشاهده می شود.
-1 مقدمه
در چند دهه اخیر سکونتگاههای شهری دنیا با سرعت زیادی گسترش یافته و به شهرهای بزرگ تبدیل شده اند. این گسترش در مورد کشورهای در حال توسعه حادتر می باشد، به طوری که یکی از بارزترین ویژگی های شهرنشینی در این کشورها توزیع فضایی نامناسب شهرها می باشد - نظریان، . - 66:1373 این از طرف دیگر جمعیت شهری جهان سوم از 285 میلیون نفر %16 - کل جمعیت جهان سوم - در سال 1950 به یکباره و در روندی شتابان به 1/2 میلیارد نفر 30 - درصد کل جمعیت جهان سوم - در سال 1985 رسیده است . - Kasarda and Crenshaw,1991 - این روند با سیری صعودی تا کنون ادامه داشته است به نحوی که در سال 2011 تعداد جمعیت شهری جهان در کشورهای در حال توسعه به 2642 میلیون نفر %46 - کل جمعیت این کشورها - و در کشورهای کمتر توسعه یافته به 248میلیون نفر % 28 - کل جمعیت این کشورها - رسیده است.
کشور ما ایران نیز به عنوان یک از کشورهای در حال توسعه، تحولات قابل توجهی را در حوزه شهرنشینی و موضوعات مرتبط با آن پشت سر گذاشته است - حسینی و همکاران، :1394 . - 22 یکی از مشکلات اساسی توسعه فضایی و ناحیه ای در ایران، گسیختگی سازمان فضایی و نبود سلسله مراتب مبتنی بر رابطه تعاملی میان سکونتگاه هاست - حکمت نیا و موسوی، . - 209 :1385 نامشخص بودن روابط جمعیتی میان شهرها و سلسله مراتب فضایی آنها از جمله عوامل مهمی است که نظام فعالیت و عملکرد را در جهت خدمات رسانی مطلوب به شهرها دچار اختلال و ناهمگونی کرده است.
اما مسئله این است که در درجه اول تحلیل های نخست شهری در ایران اغلب منحصر به پایتخت و شهر ها ی بزرگ دیگر بوده است و در نتیجه این رویکرد به پدیده نخست شهری و سازمان دهی فضایی باعث شده که تنها بخشی از سطوح مورد نیاز مورد بررسی قرار گیرد و از کشف علل در سطوح میانی وپایین شهرها باز بماند و در درجه دوم ، تاکنون بررسی های چگونگی سازمان دهی فضایی و پدیده نخست شهری در ارتباط با مناطق مرزی آنچنان که باید یه این مهم پرداخته نشده است - سجادیان و حسینی، . - 9 :1391 استان سیستان و بلوچستان در دو ده های اخیر با رشد سریع شهرنشینی و افزایش تعداد شهرهای کوچک روبرو بوده است به طوریکه از سال 1335 تا 1390 تعداد 11 شهر به نظام شهری استان افزوده شده است.
شهر زاهدان به دلیل تمرکز خدمات و امکانات و مرکزیت استان به عنوان شهر برتر نفوذ و تسلط خود را تاکنون حفظ نموده و نظام شهری استان را تحت شعاع خود قرار داده است. در این چارچوب، استان سیستان و بلوچستان به سبب اهمیت ژئوپولیتیکی اهمیت بسیار بالایی در سیاست گذاری های کشور دارد. لذا این اهمیت با توجه به مسائل بیان شده، ایجاب می نماید که سازمان دهی فضایی و پدیده نخست شهری در استان مطالعه گردد.
-2پیشینه پژوهش
الحادری و همکاران - 2015 - 1 در مقالهای با عنوان ادغام سیستم اطلاعات جغرافیایی و تجزیه و تحلیل گسسته در مدلسازی گسترش فضایی شهر در منطقه برای ایالت پمانگ مالزی، هشت معیار فضایی برای توسعه مدل استفاده شده است؛ که در سه دوره زمانی 1991، 2001 و 2009 برای ارزیابی و توسعه مدل مورد استفاده قرار گرفته است. با توجه به نتایج به دست آمده از این مدل و دقت سنجی آن، این مدل به طور بالقوه میتواند در بررسی مناطق شهری مورد استفاده قرار گیرد.
پژوهش Fragkias et al., در ارتباط با سلسه مراتب شهری مجموعه شهرهای جنوب چین در سال 2009، مطالعات Anderson et al.,در ارتباط با توزیع اندازه شهرهای چین در سال 2005 ، مطالعات Gangopadhyay et al., در ارتباط با توزیع اندازه شهرهای هند و چین در سال 2009 از دیگر مطالعات در زمینه سازمان یابی فضایی شهرها می باشد. در 1390 ، پور احمد و همکاران، در پژوهشی تحت عنوان بررسی و تحلیل نظام شهری و سیر تحولات آن در سواحل خلیج فارس در دوره 1365-1385 - نمونه موردی: کانون های شهری استان هرمزگان - با استفاده از قانون رتبه-اندازه شهرهای استان هرمزگان به لحاظ جمعیتی رتبه بندی شده و مورد بررسی قرار دادند.
دخت لیوارجانی و همکاران - - 1388 در پژوهش خود پدیده نخست شهری و سلسله مراتب شهری را در کشور بر اساس شاخص های مختلف مورد بررسی قرار داده و نتایج آن بیانگر آن است که نخست شهری در ایران بیش از اینکه نتیجه انباشتگی سرمایه و صنعت باشد، نتیجه انباشتگی سیاسی و خصوصیات جغرافیایی است. نتایج پژوهش زیاری و همکاران 1384، هوشیار 1388، صدرموسوی 1388 در ارتباط با سلسله مراتب شهری استان آذربایجان غربی بصورت جداگانه و بر اساس شاخص های مختلف نشان می دهد که الگوی پراکنش سکونتگاه های شهری تصادفی و متمایل به منظم بوده و عدم تعادل در سلسله مراتب شهری استان مشهود است.
-3روش تحقیق
روش تحقیق در این مقاله، توصیفی - تحلیلی است. تکنیک گردآوردی آمار و اطلاعات، با استفاده از روش های کتابخانه ای، میدانی و استفاده از جداول آمارنامه ها، می باشد همچنین جهت طبقه بندی و تجزیه و تحلیل اطلاعات مذکور از رتبه اندازه لگاریتمی جهت ارزیابی تعادل دراستان سیستان و بلوچستان پرداخته شده همچنین به منظور ارزیابی وضعیت نخست شهری از پنج شاخص نخست شهری، دوشهر، شاخص گینزبرگ، چهار شهر مهتا و شاخص مامو و الوصابی بهره برده شده است.
-1-3شاخصهای بررسی شهرنشینی و رشد شهری
-1-1-3شاخصهای بررسی میزان نخست شهر
شاخص نخست شهر اولین بار توسط مارک جفرسون در سال 1939 در مقالهای با "عنوان قانون نخست شهر" مطرح گردید. از نظر وی نخست شهر سکونتگاههای بسیار بزرگیست که بخش عمدهای از جمعیت و فعالیتهای اقتصادی کشورها در آنها متمرکز شده و اغلب پایتختهای این کشورها را شامل میشود - زبردست، . - 31 :1386 شهرهایی که در بالاترین قسمت سلسله مراتب شهری قرار می گیرند شهرهای برتر میباشند زیرا آنها به طور کامل بر دیگر شهرها در سیستم شهری تسلط پیدا می کنند . - Badcock, 2002: 42 - ویژگی نخست شهری، تمرکز بالای جمعیت شهری کشور در یک شهر یا ناحیه شهری است. هرچه مقدار عددی این شاخص بیشتر باشد، بزرگترین شهر، نخست شهری بیشتری دارد که به آن حالت تسلط و تقدم شهری میگویند - پیران، - 424 :1381؛ که در جدول زیر شاخصهای مورد استفاده در این تحقیق به اختصار آورده شده است.
