بخشی از مقاله
چکیده
کاروانسراها بناهایی هستند که جهت اسکان موقت و استراحت کاروانیان در مسیر راهها ایجاد شده و تحت تأثیر تحولات اخیر در عرصه حملو نقل و ارتباطات، کارآیی خود را از دست داده و به ویرانههایی بدل شدهاند. پیشینه وجود این بناهای امن در ایران به زمانهای دور برمیگردد و حتی بنا به اظهارنظرهای مورخان میتوان ایران را خاستگاه اینگونه از بنا به حساب آورد. طرح و نقشه کاروانسراها در طی قرون متمادی دستخوش تغییرات چندانی نشدهاند و اساس آنها شامل ایجاد باربندها و فضاهای اطاق مانندی است که پیرامون حیاط وسط ساخته شده و تنها یک ورودی دارند. کاروانسراها را میتوان حاصل اندیشه ایرانیان باستان و تبلوری از بخشی از فرهنگ این مرز و بوم دانست. بدین ترتیب مطالعه هرچه بیشتر این بناها، شناخت ما را نسبت به زیرساختهای فرهنگیمان غنیتر میکند. بررسی کاروانسراها در ایران از آن جهت دارای اهمیت است که کاروانسراها حاوی ویژگیهای منحصر به فردی است که از بارزترین آنها فعالیت فراوان عمرانی در زمینه راهها و به ویژه ساخت این بناهاست. در×تحقیق×حاضر×از×روش× توصیفی×تحلیلی×برای×رسیدن×به×اهداف×تحقیق×استفاده×شده×است. جهت گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی و میدانی استفاده شده است. با منابع کتاب شامل کتب، مقالات، اسناد، پایان نامه های دانشگاهی، نقشه ها و منابع مرتبط با موضوع، گردآوری و مطالعه شده است. همچنین نمونه های مورد نیاز پژوهش از طریق مطالعات میدانی اخذ گردیده است. نتیجه تحقیق نشان داد همچنان شاهد جابجایی مسافرها در بین شهرها هستیم در نتیجه در بین شهرها همچنین نیاز به محل سکنی امن برای مسافران ملزوم است پس میتوان نتیجه گرفت همچنان به وجود مامن های امن برای مسافران احتیاج است.
واژههای کلیدی: معماری ایرانی، کاروانسرای برون شهری، کاروانسرای دورن شهری
-1 مقدمه
نیازا نسان به سرپناه و مأمن نه تنها در حضر، بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. در ایران زمین از گذشته بسیار دور، آثار و مظاهری از این گونه پناهگاهها و استراحتگاههای بین راه بر جای مانده است که بسیاری از آنها را میتوان از نظر شیوه های ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد - جعفری نژاد، . - 1385 احداث کاروانسراها در ایران سابقه ای بس قدیمی داشته است که طبق منابع تاریخی، این کشور در احداث کاروانسراها و همچنین سیستم ارتباطات مبتکر و پیشقدم بوده و عملکرد های گوناگون کاروانسراها در گذشته باعث گردیده نامهای متفاوتی برای این گونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد - کیانی، . - 1386 کاروانسراها مهمانخانه های بین راهی کشور ایران در طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقه ی آن به دوره یه خامنشی یعنی بیش از دو هزارو پانصد سال پیش میرسد.در مسیر راه های مهم بین شهری کاروانسرا ها به فاصله ی مسافتی که کاروان در یک روز می توانسته طی کند ساخته می شدند . در داخل شهر نیز کاروانسرا ها برای اقامت مسافران احداث می شده است.
به دلیل خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمده ای از کشور ایران و دور بودن شهرها و آبادی ها از یکدیگر وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه ی آذوقه در بین راه امری حیاتی و ضروری بوده و بدون وجود این ایستگاه ها طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیر ممکن بوده است. از دوره ی پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است، ولی از زمان سلسله ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسراهای بعدی در دوره ی اسلامی قرار گرفته است. از قدیمی ترین کاروانسراهای ایران می توان از کاروانسرای دروازه ی گچ در جاده ی شیراز به فیروز آباد نام برد. پایه ها و بخشی از دیوارهای این کاروانسرا که با سنگ و آهک ساخته شده هنوز باقی مانده است. این بنا دارای یک حیاط مرکزی و تعدادی دالان در اطراف حیاط است. - دکتر وحید قبادیان،بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران -
معمار و محقق معروف فرانسوی، ماکسیم سیرو در کتاب خود به نام»کاروانسراهای ایران و ساختمان های کوچک میان راه«می نویسد: » در اواخر دوره ی ساسانی دو نوع کاروانسرا در سرزمین ایران ساخته میشد. یکی از آن ها شامل حیاطی بوده که در اطرافش یک نوع دالان عریضی برای چهارپایان ساخته بودند - مانند کاروانسرای دروازه ی گچ - . نوع دوم شامل تالار های مستطیلی است که در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته اند و این از خصوصیت کاروانسراهای ایرانی است. در این کاروانسراها - کاروانسرای نوع اول - مسئله اقامت مسافران تقریباً نادیده گرفته شده است. در دوره ی اسلامی پلان این دو نوع کاروانسرا به نحو بسیار منطقی تلفیق می شود به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی اتاق های کاروانیان و در پشت آنها دالان های عریض برای نگهداری چهارپایان احداث می گردد و مانند بنای کاخ های اشکانی و ساسانی، در اغلب کاروانسرا ها در اطراف حیاط مرکزی دو و یا چهار ایوان می سازند. این سبک کاروانسراهای ایرانی مورد تقلید بسیاری از کشورها مانند پاکستان، افغانستان، هند و نواحی آسیای میانه قرار گرفته است. - دکتر وحید قبادیان،بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران -
-2روش تحقیق:
درتحقیق حاضر از روش توصیفی تحلیلی برای رسیدن به اهداف تحقیق استفاده شده است.
- 3ابزار گردآوری داده ها:
در این تحقیق جهت گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی و میدانی استفاده شده است. با منابع کتاب شامل کتب، مقالات، اسناد، پایان نامه های دانشگاهی، نقشه ها و منابع مرتبط با موضوع، گردآوری و مطالعه شده است. همچنین نمونه های مورد نیاز پژوهش از طریق مطالعات میدانی اخذ گردیده است.
