بخشی از مقاله
بررسی کاروانسراهای ایران (نمونه موردی:کاروانسرای شیخ علی خان واقع در اقلیم گرم و خشک)
چکیده
بهترین نمونه شکلگیری سکونت موقت، در کاروانسراها می باشد. در ایران سابقه ساخت این بناها به دوران هخامنشی یعنی بیش از دو هزار و پانصد سال قبل باز میگردد و دوران شکوفایی این بناها مربوط به دوره ی صفویه میباشد.
این بناها معنای واقعی کلمه عملکرد گرایی را به نمایش میگذارند به طوری که کوچک ترین تزئیناتی در این بناها به کار نرفته است. کاروانسراها به گونهای شکل گرفته اند که میتوان واژه کل گرایی را به آن ها اطلاق داد، بدین گونه که به دور از هر گونه آبادی در پیرامون خود، هماهنگی کامل جهت رفع نیازهای مسافران را دارا بودهاند که از مهم ترین این ویژگی ها میتوان به روش تأمین آب اشاره نمود.
شکلی که برای کاروانسراها در نظر گرفته میشده، با توجه به اقلیم و منطقهای که در آن قرار می گرفتهاند بوده است، که از مهمترین این اقلیمها، اقلیم گرم و خشک میباشد و از طرفی معماری سنتی ایران با ویژگی های منحصر به فردی همچون تأمین سرپناه و مأمن در طول سفر، معماران را به ساخت مهم ترین بنای وابسته به راه و سکونت موقت یعنی کاروانسرا سوق داده است. در این نوشتار پس از شرح ویژگی های اقلیم گرم وخشک، به بررسی ریشه های معماری، عملکرد و عناصر کاروانسراها و نمونه ی موردی کاروانسرای شیخ علیخان پرداخته می شود.
واژه های کلیدی
کاروانسراها، اقلیم گرم و خشک، سکونت موقت، راه، کاروانسرای شیخ علی خان
مقدمه
در متن عمیق و شاعرانه ی »ارک « اثر سن اگزوپری میخوانیم: »منم سازنده ی شهرها، آن که کاروان را از سفر بازداشته. کاروان تنها دانهای بود سرگردان در مسیر باد. من راه باد را سد کرده و آن دانه را در دل خاک میگذارم تا درختان سرو به افتخار یزدان پاک از آن برویند.« کاروانسراها، مهمانخانههای بین راهی کشور ایران در طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقه آن به دورههای هخامنشی میرسد.
درمسیر راههای مهم بین شهری، کاروانسراها به فاصله مسافتی که کاروان در یک روز می توانسته طی کند ایجاد میگردیدند. در داخل شهرها نیز کاروانسراها برای اقامت مسافران احداث میشده است.
به خاطر خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمدهای از کشور ایران و دور بودن شهرها و آبادیها از یکدیگر، وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه آذوقه در بین راه، امری حیاتی و ضروری بوده، و بدون وجود این ایستگاه ها، طی طرق و ارتباط بین نقاط مختلف کشور محال بوده است.
بر این اساس ضروری دانستیم که ویژگیهای اقلیمی و معماری مناطق عمده ی کشور، که گرم و خشک میباشد را در رابطه با کاروانسراها بررسی کرده، و در ادامه به صورت موردی تأثیر عوامل فوق را در کاروانسرای شیخ علیخان (واقع در اقلیم گرم و خشک) مورد بررسی قرار داده و اصول معماری همخوان با محیط را که به وفور در این بناهای ارزشمند به چشم میآید، سرمشق اصول طراحی معماری امروزی قرار دهیم.
روش تحقیق
در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی، در ابتدا به کمک مطالعات کتابخانه ای به تعاریف و شرح مسائل معماری کاروانسرا پرداخته شده و در ادامه براساس مطالعات میدانی و اسنادی به مشخصه ی معماری در یکی از کاروانسراهای واقع در اقلیم گرم و خشک اشاره گردیده است.
اقلیم گرم و خشک
در بررسی ترکیب معماری و بافت شهرها و روستاهای نواحی گرم و خشک به این نکته مهم پی میبریم که عامل آب و هوا درشکل منطقی دادن به بافت شهرها و ترکیب معماری این نواحی نقش عمدهای داشته است. مشکلات عمدهای که مردم نواحی گرم و خشک را به چارهجویی واداشته چنین میباشد: آفتاب سوزان، گرمای زیاد، درجه حرارت بالا در روز و پایین درشب و نوسان حرارتی روزانه بویژه در تابستانهای خیلی گرم و زمستانهای سرد، هوای خشک در اثر کمی بارندگی و کم آبی، وجود طوفانهای پر گرد و خاک و گرم و احیاناًشنی (کسمائی ، .(1382 ویژگیهای کالبدی بنا در اقلیم گرم و خشک -1 استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا؛
-2 تراکم و فشردگی در پلان و کاستن سطح خارجی بنا؛ -3 استفاده از سقفهای تاق یا گنبدی شکل؛
-4 کاستن تعداد و مساحت پنجرهها به حداقل میزان ممکن و تعبیه پنجرهها در قسمت های فوقانی دیوارها؛ -5 جلوگیری از ورودی هوای خارج به داخل ساختمان و استفاده از عناصری همانند بادگیر (همان).
نیاز انسان به سرپناه و مأمن، نه تنها در حضر بلکه درسفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. در ایران زمین، از گذشته بسیار دور آثار و مظاهری از این گونه پناهگاه ها و استراحتگاه های بین راه دیده می شود که بسیاری از آن ها را میتوان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد.
ریشه های معماری کاروانسرا از دیگر بناهای دورهی اسلامی که بتوان آن ها را به نحوی با کاروانسرا مرتبط دانست و تا حدی نیز باقی مانده باشند، نوعی بنایی است که با منظورهای متفاوتی ایجاد شدند. اردوگاه نظامی رومی (کاستروم) مورد مناسبی برای همان چیزی است که مد نظر می باشد. این نوع بنا معمولاً دور از مناطق مسکونی و در سرزمینهای سخت و گاه خطرناک قرار داشته و دارای یک نقشه مربع با پشت بندهای منظم و یک ورودی برج و بارودار بوده است. ویژگی عمدهی آن طرح حیاط مرکزی (نظیر خانههای خاور نزدیک از زمانهای دور) با چاه یا منبع آب مرکزی و سربازخانه است که این سربازخانه گاهی همراه با اصطبل هایی بوده است که به دیوار خارجی متصل بودهاند. اما کاستروم نمیتواند تبیین کننده ی شکلهای کاروانسراهای ایرانی باشد. از این رو میتوان برای کاروانسراهای ایرانی منشاء دیگری را جستجو کرد، به بیان دیگر باید به دنبال سرچشمه ی آن در معماری بومی بود. همان گونه که کاوشهای خانههای پارتی در بین النهرین، مثلاً در آشور و نیپور نشان داده است، معماری بومی در نیمه ی هزارهی پیش از اسلام درون نگر بوده است. در این جا نیز بیشترین توجه معطوف به یک حیاط خالی مرکزی بوده که اطراف آن را رواقهای سایهدار احاطه کرده است، محل اتراق مسافران در پشت این رواقها ساخته شده است.
وجه شاخص این خانهها در بستر ایرانی آن به طور اخص استفاده از ایوان برای تقسیم بندی نماهای حیاط است. ایوان در کاروانسراهای نخستین ایران حضور دارد. بدین ترتیب، می توان به کاروانسرا به صورت یک خانه نگریست.
بدیهی است چنین نگرشی منطقی است زیرا که بسیاری از کارکردهای خانه را در خود دارد. حتی نمای قراردادی و ظاهری آن نیز در برگیرندهی نمونه ی نخستین بومی خود است، خانه های پیش از دورهی اسلامی و دورهی اسلامی دیوارهای ساده و بلندی دارند که به هیچ روی، تزئینات درونی خانه را نمینمایانند. در واقع، استقرار این تعداد کاروانسرا در فضای باز خارج از شهرها مستلزم نمایی متقارن و قراردادی بود، ولی فقدان تقسیم بندی در این نوع بنا را میتوان به تأثیرپذیری از نمونههای نخستین بومی تعبیر کرد. در کاروانسرا نیز حیاط آن میتواند در قیاس با سایر قسمتهای بنا بزرگتر باشد. از این رو معماری بومی به طور عام میتواند سرنخ مفیدی برای درک چگونگی پیشرفت و توسعه کاروانسرا تلقی گردد. وجود تنوع عظیم کاروانسرا این فکر را به وجود میآورد که معماران قادر به دریافت الهام ازخاستگاههای مشخص و متعدد بودهاند (هیلن براند،.(335
بطور کلی تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و غیره داشته و شکل یابی و توسعه آن با موارد یاد شده در ارتباط بوده است. عملکردهای گوناگونی که در گذشته کاروانسراها به عهده داشته، باعث گردیده نام های متفاوتی برای این گونه بناها در فرهنگ لغت جای گیرد، از جمله: کاربات، رباط، ساباط و خان. این بناها، در واقع دارای عملکرد و وظایفی مشابه کاروانسرا بوده ولی از نظر ویژگی های معماری تفاوت هایی داشتهاند.
نام »کاروانسرا« ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی جمعی مسافر که گروهی سفر می کنند و سرای به معنی خانه و مکان. هر دو کلمه مأخوذ از پهلوی سامانی است. عصر طلایی ایجاد کاروانسراهای ایران متعلق به دوره صفوی است. رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راهها و شهرهای زیارتی باعث شد که کاروانسراهای زیادی در این گونه جادهها ساخته شود (کیانی، کلایس، .(1373
کاروانسراها چنان در ابعاد عملی ساخته شدهاند هک عملاً هیچ تزئین نامربوطی چهرهی بی پیرایه و ساده آن ها را بر هم نمیزند. و در کل شکل چلیپایی با چهار ایوان، که به طور متقارن دور حیاط خلوتی باز که به یک ردیف بناهای دو طبقه پیوسته است گرد آمدهاندتقریباً، در همه کاروانسراها دیده میشود. در این بناها صرف نظر از بخش سردر ورودی، تقارن نقش محوری دارد، به حدی که جز منطقه سردر ورودی، نقشه کامل بسیاری از کاروانسراها را میتوان فقط بر اساس یک چهارم از نقشه آن ها بازسازی نمود. کارکرد
تقریباً همسان این کاروانسراها شاید دلیل موجهی برای یکنواختی شکل آن ها باشد.
تشابه اساسی موجود در نقشه کاروانسراهای دوره صفوی میتواند به عنوان نشانهای از رویهای تعبیر شود که ظاهراً در عرصههای دیگر معماری صفوی از آن پیروی نمیشد؛ این رویه عبارت از به کار بردن یک طرحواره ی رسمی است نظیر آن چه که در مساجد ایالات عثمانی مشاهده میشود. اگر آن طور که در گفتهها شایع است اکثر آن ها را شاه عباس اول ساخته باشد، وجود ادارهای مرکزی که کار را هماهنگ میکرده، انواع متداول کاروانسراها در آن متحول میشده کاملاًم حتمل به نظر میآید. چنین نظارت مرکزی میتواند بیانگر دلیل فقدان مشخص تزئینات در کاروانسراها باشد (هیلن براند،.(1380
در عصر صفوی تغییراتی در نقشه کاروانسراها به عمل آمد به این ترتیب که علاوه بر نقشه چهار ایوانی، کاروانسراهایی با نقشه های مدور، هشت ضلعی، چند ضلعی، دو ایوانی، نوع کوهستانی و غیره با توجه به موقعیت جغرافیایی و مکانی محل ساخته شد (کیانی، کلایس، .(1373
عملکرد کاروانسراها
این بناها علاوه بر عملکرد اصلی خود یعنی اسکان مسافران، بعضی از کاروانسراها نیازهای »ربَ ید« را نیز برطرف میکردند.
از بَرید برای ارسال سریع اسناد و پیام های دولتی در دوره هخامنشیان و اطلاعات لشکری و کشوری استفاده میشد (هیلن براند،.(1380
از بررسی کاروانسراهای ایران چنین بر میآید که اساس معماری کاروانسراهای ایران مانند سایر بناها، تابع شیوه، سنت و سبک رایج زمان بوده است. ساختمان کاروانسراها معمولاً دارای حصاری است که در گوشه و گاهی در میان اضلاع و دیوارهای آن برج هایی قرار گرفته، به طوری که دروازه میان دو برج یا شبه ستون جای دارد و دارای سردری است که گاهی برفراز آن ساختمان دو طبقهای ساختهاند (کیانی، کلایس، .(1373
در کاروانسراها اتاقهای مسافران معمولاً پیرامون حیاط ساخته می شد و پشت آن ها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبل ها در چهار گوشه ی داخلی بنا قرار داشته و گاهی در ایوان حیاط، باز میشدهاند ولی در دورانهای بعد ایوانی نیز بر آن ها افزودهاند (هیلن براند، .(1380
تأمین آب کاروانسراها
یکی از مسائل مورد توجه کاروانیان به هنگام سفر در مسیر جاده ها تأمین آب برای قافله و مسافران است به ویژه اگر مسیر حرکت کاروانیان در راه های کاروانی حاشیه کویر و یا مناطق کویری باشد. علاوه بر این در بسیاری از کاروانسراها در »میانسرای« کاروانسرا یا جنب آن آب انبارهایی ایجاد میشده و مسئله ی تأمین آب مرتفع میشده است.
مصالح ساختمانی
مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران، سنگ و آجر بوده است. سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار میگرفته: در بعضی مواقع سنگها کاملاً استادانه تراش داده میشده، سقف اغلب کاروانسراهای ایران نوک تیز و شیبدار است.
پشت بامها اکثراً مسطح و با شیب کم ساخته شدهاند و در قسمتهایی که اطاقهای بزرگ دارند، سقفها قوسی شکل هستند (کیانی، کلایس، .(1373
معماری انواع کاروانسراها
از نظر معماری، کاروانسراهای ایران متنوع بوده و معماران ایران از طرح ها و نقشههای گوناگونی برای ایجاد کاروانسراها استفاده میکردند. تنوع در طرح و نقشههای کاروانسراهای ایران ایجاب می نماید که این کاروانسراها به گروههای مختلف تقسیم گردند و خصوصیات و ویژگی های هر گروه جداگانه مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد.
کاروانسراهای ایران را میتوان به گروههای زیر تقسیم کرد: الف) کاروانسراهای کاملاً پوشیده مناطق کوهستانی؛ ب) کاروانسراهای کرانههای پست خلیج فارس؛ ج) کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران، که از نظر پلان به انواع
