بخشی از مقاله
روندي برشناخت عناصرمعماري کاروانسراهاي منطقه برون شهري یزد
چکیده :
یکی از یادگارهاي پرارزش معماري ایران کاروانسراها می باشندکه به دلایل مختلف اقتصادي، نظامی، مذهبی، سیاسی و نظامی در ایران شکل گرفته و گسترش یافته اند. این دلایل در موقعیت جغرافیایی ،نقشه و دیگر مشخصات معماري آنها تاثیرپذیر بوده است. اقلیم هم جزء مواردي است که در نحوه شکل گیري آنها تاثیر بسزائی داشته است. عصر شکوفایی و احداث کاروانسراها از زمان صفوي آغاز و علاوه بر کاروانسراهاي چهارایوانی، مدور و هشت ضلعی هم ساخته شد و در دوره هاي زند،افشاریه، قاجاریه به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد. در این مقاله سعی براین شده که به مطالعه عناصر معماري بر روي کاروانسراهاي ایران بپردازد که در این راستا از روش توصیفی- تحلیلی استفاده و روش گردآوري اطلاعات بصورت میدانی و کتابخانه اي است .در بررسی ها مشخص شد که کاروانسراها جدا از اینکه یک محل استراحت گاهی بین راهی بوده اند در هر کدام از آنها فعالیت هایی خاص هم انجام می شده ، که آنها را تفکیک می نموده و در نحوه ساخت و ساز هرکدام از آنها مسائل اقلیمی نیز رعایت می شده است. نه تنها عامل اقلیم در نوع معماري تاثیر داشته بلکه عوامل کاربري آن کاروانسرا نیز باعث شده فضاهایی به آنها اضافه یا حذف شود. عناصر معماري اعم از چهار ایوانی، پلان مستطیل، پلان مدور، طاق ها ، حیاط مرکزي و ... در معماري این کاروانسراها نیز خودنمایی کرده و در نهایت می توان گفت یک عامل خاص در شکل گیري کاروانسراها تاثیر نداشته است.
واژگان کلیدي : کاروانسرا ،عناصر معماري ایران ، اقلیم گرم وخشک ، یزد
مقدمه :
بیشتر فلات ایران آب و هوایش گرم و خشک است (توسلی ،1391،ص(189 منطقه یزد دردشتی ، در فضاي دره مانند میان دو رشته از کوههاي مرکزي ایران جاي دارد(زندان سکندراز نگاهی دیگر،1386،ص(17
کاروانسرا یکی از مهمترین و با ارزش ترین بناهاي به جا مانده معماري ایران است .که موجودیتش از ایران باستان آغازو طی قرون متمادي به دلایل مختلف نظامی ، تجاري ، مذهبی توسعه یافته اند.ساخت کاروانسراها در دوران اسلامی بخش مهمی از معماري ایرانی بوده و در این دوران کاروانسراهاي متعدد با سبک و ویژگی هاي متفاوتی در شهرها، جاده هاي کوهستانی ،و حاشیه کویراحداث گردیده است
.کشور ایران به دلیل قرار گرفتن در شاهراه تجاري شرقی- غربی یعنی از چین تا دریاي مدیترانه و وسعت خاك از دیرباز در ایجاد و ساخت راههاي نظامی، تجاري، و ساختمان هاي وابسته به آن نقش بارزي را ایفا کرده است.براساس شواهد و مدارك تاریخی ایرانیان بعد از تشکیل حکومت و برقراري نظم و امنیت و از طرف دیگر براي برطرف کردن نیازهاي اساسی و اقتصادیشان دست به احداث بناهایی زدند که در آن پیشقدم و در نوع خود بی نظیر بود. این بناهاي نظامی در دوره هاي بعد محل استقرارکاروانیان و تجارو بازرگانان شد .
دراین مقاله سعی بر این شده به روش توصیفی- تحلیلی ،کتلبخانه اي و میدانی به بررسی کوتاهی از عناصرمعماري ایرانی کاروانسراها در چند منطقه گرم وخشک پرداخته شود.(صبوري زالوآبی ،1392،ص (2
بررسی شکل شهر و معماري و بافت روستاهاي نواحی گرم وخشک ایران نشان می دهدکه عامل آب و هوا در شکل دادن به بافت شهرها و معماري این نواحی نقش عمده اي دارا بوده است. مسائل آب و هوایی همیشه بصورتی حاد براي مردم این نواحی مطرح بوده و در طول هزاران سال مردم را به یافتن راه حل هایی هدایت نموده، که بطور حیرت انگیزي جنبه هاي آزار دهنده ي آب و هوایی را کم نموده و از جنبه هاي راحتی بخش بهره گرفته است.(توسلی، 1391،ص(29
.1مبانی نظري :
.1.1 هنر و معماري ایران از دیرباز داراي چند اصل بوده که به خوبی در نمونه هاي این هنر نمایان شده است . ( پیرنیا، 1392،ص ص-26 (35دربررسی میدانی که در ساخت یکسري کاروانسراها درآب و هواي گرم وخشک انجام شده ، براي رسیدن به یکسري آسایش اولیه از اصول معماري ایرانی عمدتا استفاده می شده است . که آنها را در این مقاله بر روي کاروانسراهاي یزد بررسی می کنیم .1.2.1.مردم واري:
به معناي رعایت تناسب میان اندام هاي ساختمانی با اندام هاي انسان و توجه به نیازهاي او در کار ساختمان سازي است.
.1.2پرهیز از بیهودگی : در معماري ایران تلاش می شده کار بیهوده در ساختمان سازي نکنندو از اسراف پرهیز می کردند. این اصل هم پیش از اسلام و هم پس از آن مراعات می شده است.
.1.3 نیارش: نیارش به دانش ایستایی ، فن ساختمان و ساختمایه(مصالح) شناسی گفته می شده است.معماران گذشته به نیارش ساختمان بسیار توجه می کردند و آنرا از زیبایی جدا نمی دانستند. آنها به تجربه، به اندازه هایی براي پوشش ها و دهانه ها و جرز ها دست یافته بودند که همه بر پایه نیارش بدست آمده بود.
.1.4 پیمون : اندازه هاي خرد و یکسانی بود که در هرجا در خور نیازي که بدان بود بکار گرفته می شد.
.1.5خودبسندگی: معماران ایرانی تلاش می کردند ساختمایه مورد نیاز خود را از نزدیک ترین جاها بدست آورند و چنان ساختمان سازي می کردند که نیازمند به ساختمایه جاهاي دیگر نباشد و "خودبسنده" باشند.
.1.6 درونگرایی:اصولا در ساماندهی اندام هاي گوناگون ساختمان و بویژه خانه هاي سنتی ،باورهاي مردم ،بسیار کارساز بوده است.
یکی از باورهاي مردم ایران ارزش نهادن به زندگی شخصی و حرمت آن و نیز عزت نفس ایرانیان بوده که این امر بگونه اي معماري ایران را درونگرا ساخته است. ( پیرنیا، 1392،ص ص( 35-26
.1.7حیاط مرکزي: حیاط مرکزي اصلی ترین فضاي خانه هاي کویري است. تأمین هواي خنک و مطلوب براي هر واحد مسکونی با محفوظ کردن حیاطهاي عمیق و تنفس خانه هاي به هم فشرده از داخل این حیاطها امکان پذیر گشته است. حیاط ها که از همه طرف با فضاهاي سر پوشیده محصور شده اند، همچون گودالی هواي خنک شب را در خود ته نشین کرده و در روز گرم مورد استفاده قرار میدهند
( طاهباز، 1380،ص 83 )همانطور که می بینیم از این نوع معماري در بناهاي دیگر معماري ایرانی ، از جمله درکاروانسراهاي مناطق گرم و خشک هم استفاده شده است.
.1.8جهت گیري: در مجموعه هاي سنتی کاربردو استفاده از منابع و انرژي هاي طبیعی یکی از اصول ساخت و سازمان فضایی آنها است.خانه هاي قدیمی در بافت هاي کویري از نظر وضعیت استقرار در جهت قبله قرار دارند. این جهت گیري از لحاظ اقلیمی شرایطی را به وجود آورده است تا فضاهاي تابستانی و اتاق هاي زمستانی بطور منطقی در طراحی فضاهاي زیستی جایگاه خویش را بیابند. ( اسدپور،1385 ،ص(8 که تبعییت از این اصول در ساخت کاروانسراهاي این مناطق به وضوح دیده می شود.
.1.9بام هاي گنبدي : به علت برجستگی ، همواره در معرض وزش نسیم قرار می گیرند. این در کم کردن گرمایی که بام در اثر تابش شدید آفتاب می گیرد موثر است هنگام شب نیز گرمایی که بام پس می دهد، سریع تر برطرف می گردد. ( توسلی،1391،ص(128
.1.10کاروانسرا : قلعه خرگوشی
موقعیت جغرافیایی : جاده اصفهان –یزد / نوع پلان : چهارایوانی / قدمت :
صفوي / تزئینات : - / مصالح ساختمانی : سنگ- آجر / ثبت آثار تاریخی : - (ولفرام، 1366،ص (185
بیابان خرگوشی بیابانی است برکناره شرقی و جنوبی گاوخونی و رباطی که در آن ساخته شده بهمان نام محل نامیده شده است. این رباط از بناهاي خیر و استوار شاه عباس صفوي است نزدیک باتلاق گاوخونی و برسر راه قدیمی واقع شده است که امروز مالروست . (افشار، 137،ص(42این رباط ده فرسخ تا عقدا و بیست فرسخ تا ندوشن فاصله داردو راه آن که از خلیل آباد جدا می شود ابتدا به سرو علیا و بعد به آبادي محقري بنام کایون می آید.رباط بسیار عالی و بزرگ و معتبر و تمام از سنگ و آجر ساخته شده و طول وعرض آن حدود 80×80 است . متاسفانه به علت انحراف راه و بی مصرف ماندن رباط، چوپانان و ساربانان قسمتهاي زیادي از آن را خراب کرده اندو تقریبا رو به انهدام است.این رباط از بزرگترین و زیبا ترین و خوش طرح ترین رباطهاي عصر صفوي است. در دور اصلی رباط اصطبل و جلوي آن حجرات و پیش اطاقها صفه ها قرار دارددر هر بدنه آن پنج ستون برج نما ساخته شده،دیواره روي پشت بام دو متر عرض دارد، سر در آن دو طبقه و طبقه دوم آن شاه نشین است، در داخل رباط دور تا دور هجده صفه هست که سه صفه بزرگتر و یکی هم در قسمت جنوبی داراي محراب و نمازگاه است .در چهار زاویه رباط چهار مدخل براي دخول به طویله است و مخزن آب بصورت آب انبار در وسط رباط ساخته شده است.نفیس ترین اثر باقی مانده درین رباط کتیبه آن است که بخط علی رضاي عباسی خطاط مشهور عصر شاه عباس است و در پیشانی رباط میان شاه نشین و سر در ورودي نصب استي. کتیبه بر پانزده قطعه سنگ سبز رنگ به عرض شصت سانتی متر و طول هشت متر در سه ضلع مدخل نقرونصب شده است. (افشار،1374، ص ص،(44-43
این بنا که در حوزه استحفاظی اردکان قرار دارد به شماره ثبتی 2236 تا سال 1386 در فهرست آثار ملی ندوشن ثبت گردیده بود که با تلاش نمایندگی میراث فرهنگی اردکان به فهرست آثار این شهرستان منتقل گردید. این رباط چهار ایوانی بوده و در اضلاع شرق و غرب خود هفت طاق پوش دارد که مرکز ایوان و در هر سوي ایوان سه اتاق دیگر می باشد. در اضلاع شمالی و جنوبی هفت طاق نما دارد که که در مرکز ایوان ها و در طاق نماي هاي انتهایی به طویله هاي پشت اتاق ها راه می یابد. (اطلاعات میراث فرهنگی یزد)ایوان ضلع جنوبی داراي محراب بوده و این نکته اي است که قابل اهمیت می باشد. تا ارتفاع دو متري و تا پاي طاق قوس ها و سقف ها بنا از سنگ لاشه منطقه ساخته شده و ارتفاع بالا با آجر می توان دلیلش دوري را کوره هاي آجر پزي به بنا باشد و نیز سیل هاي احتمالی که از منطقه می گذشته.این رباط را ازسوي می توان به کارباط یا خان هم نامید وجود پنج برج نما در هر ضلع و حفره هاي تیر انداز در بالاي دیوار ها خود یکی از این دلایل است که این رباط علاوه بر کاربري خدماتی کاربري نظامی هم داشته است. یکی دیگر از دلایل وجود شاه نشین بر سر درب ورودي می باشد که هم محل اقامت بزرگان بوده و هم در زمان نبود کاروانی در کارباط محل اقامت کاروان دار و کسانی که از بنا محافظت می کردند.
.1.11 کاروانسرا : رباط شمش
موقعیت جغرافیایی: یزد- کرمان / نوع پلان : چهار ایوانی / قدمت : صفوي / تزئینات : با برج هاي تزئینی / مصالح ساختمانی : آجر / ثبت آثار تاریخی : - (ولفرام، 1366،ص ( 128
• پلان وبرش کاروانسرا (منبع: کتاب فهرست کاروانسراهاي ایران،ص(218
•
این کاروانسرا درانتهاي مسیریزد به کرمان،درفاصله 130 کیلومتري جنوب شرقی مهریز،درست30 کیلومترمانده به شهرانار،کاروانسراي "شمش" قراردارد . کاروانسراي شمش مشتمل بر راباط و چاپارخانه است که دقیقا راه مواصلاطی یزد به کرمان میان این دو بنا فاصله انداخته است.بانی این مجموعه عهد صفوي گنجعلی خان حاکم کرمان بوده است که رباط کرمانشاهان و زین الدین از گنج هاي ماندگار اوست. مکان خوف انگیز پیرامون شمش که نا امن ترین منطقه منزلگاه کاروانیان این مسیر بوده است دلایل توجیهی محکمی براي سلخت بنایی با چنین تجهیزات دفاعی یوده است کاروانسراي شمش حدودا 41×36 متر و جزء کاروانسراهاي مستطیل شکل می باشد. کاروانسراي شمش همچون نگینی درپنجه پنج برج آن احاطه شده است . نحوه چیدمان برجهادرچهارگوشه بنامی باشد وبرج پنجم دروسط ضلع جنوبی قراردارد . برجهاباارتفاع 6 مترازآجرساخته شده اند . اصطبل هاي کاروانسرا در دو طرفین ورودي کاروانسرا واقع شده اند. محوطه روباز کاروانسرا (حیاط) به صورت هشت گوش است و در چهار گوشه آن، چهار صفه ساخته شده است. در آن سوي فعلی روبروي کاروانسراي شمش چاپارخانه قرار دارد. چاپارخانه محل استراحت پیکها و استقرار اسبهاي تازه نفس بوده است این پست خانه هاي عهد قدیم از روزگارساسانی تا قاجار رونق داشته اند کاروانسراي شمش چهارایوانی باپلانی مستطیلی است که حول حیاط مرکزي آن،تمامی فضاهاي سکونتگاهی،استراحتگاهی وخدماتی قراردارند .نحوه تأمین آبش ازجوي آبی بوده که ازبیرون کاروانسرابه مخزن آب انباربناراه داشته است . علاوه برآب انبارازطریق دومی نیزآب ک اروانیان تأمین میشده است که چاه آبی است که درمرکزحیاط قرارداشته،دربرخی کاروانسراهاازط ریق شیب پشت بام،آب باران رابه مخزن هدایت میکردند .
.1.12 کاروانسراي :زین الد ین (رباطزین الدین )
موقعیت جغرافیایی 67: کیلومتري جاده یزد –کرمان / نوع پلان: مدور / قدمت :صفوي / تزئینات :آجرکاري / مصالح ساختمانی :سنگ-
آجر / ثبت آثار تاریخی 936: (ولفرام، 1366،ص( 47
• نماي خارجی بنا (منب ع: کتاب فهرست کاروانسراهاي ایران،ص(47
• نمایی از محوطه بنا ( منبع: کتاب فهرست کاروانسر اهاي ایران،ص(47
