بخشی از مقاله
چکیده
از آنجا که ایران همیشه بر سر راه های تجاری میان شرق و غرب بوده از اهمیت اقتصادی و راه سازی به علت و ایجاد امکانات رفاهی برخوردار بوده است. در گذشته نه چندان دور اماکنی بود به نام کاروان سرا ها که کاروانیان و مسافران گاه برای استراحت و گاه برای تبادل کالا به این اماکن می رفتند، در مقاله پیش رو کاروانسراهای استان سمنان به روش تاریخی و توصیفی و شیوه گردآوری اسنادی مورد بررسی قرار می گیرد، در ابتدا موقعیت های گردشی و توریستی استان سمنان را مورد بررسی قرار می گیرد و سپس به بررسی ساختار های بنای مورد نظر - کاوانسراها - خواهیم پرداخت .
سوال اصلی که مطرح میشود: مهمترین عناصر کاربردی موجود در کاروانسراها که می تواند به پویایی و جذب توریست کمک کند چیست؟ تغییر در کاربرد و بازسازی این کاروان سراها دو هدف خواهد داشت یک احیا و زنده کردن تاریخ و تمدن سرزمین و پویا کردن آنچه سرمایه فرهنگی مردم محسوب میشود وهدف دیگر جذب توریست و رونق گردشگری و جذب منابع اقتصادی با استفاده از این بناهای کاربردی می باشد.
مقدمه
ایران از گذشته تا امروز کشوری مهم چه از لحاظ فرهنگ تمدن و جغرافیایی و چه از لحاظ سیاسی بوده است همیشه مورد قبول یا تهاجم قرار گرفته است، و امروزه نیاز به کمی ایده پردازی و پویا کردن فرهنگ گذشته و تعمیم آن در آینده برای نمایش قدرت و جذب بالای توریست داریم.حال باید تلاش کنیم تا این امکان را شناسایی و با برنامه ریزی دقیق تر و تبدیل آنها به یک مکان پویا تر به اهداف خود نزدیک شویم مسلما در این پژوهش گنجایش بررسی همه ابعاد و استانها وجود نخواهد داشت. در اینجا ما به بررسی کاروانسراهای سمنان و امکانات استان برای تغییرات کاربری بسنده خواهیم کرد و اینکه آیا این استان دارای امکانات جذب توریست میباشد و این کاروانسراهای متروک در جذب گردشگر چه کمکی حاصل خواهند کرد.
موقعیت جغرافیایی و تاریخی استان سمنان
استان سمنان با وسعتی برابر 97491 کیلومتر مربع 5/8 درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است و مساحت آن حدود چهار برابر استان تهران میباشد.این استان از 34 درجه و 13 دقیقه تا 37 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و از 51 درجه و 51 دقیقه تا 57 درجه و 3 دقیقه طول شرقی با مرکزیت شهرستان سمنان از جانب شمال به استان مازندران و گلستان، از جنوب به استان اصفهان، از مشرق به استان خراسان و از مغرب به استان تهران محدود است.
بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، این استان دارای 4 شهرستان، 12 بخش، 16 شهر، 28 دهستان و 2651 آبادی است که 789 آبادی دارای سکنه می باشد.شهرستانهای استان عبارتند از: -1 سمنان -2 شاهرود -3 دامغان -4 گرمسار شهرستان سمنان دارای مساحت 22191 کیلومتر مربع از غرب به شهرستان گرمسار و بخش فیروز کوه، از شرق به شهرستان دامغان، از جنوب به کویر مرکزی ایران در نهایت به شهرستان نائین و استان اصفهان و از شمال به شهرستان ساری در استان مازندران محدود است و ارتفاع شهرستان از سطح دریا 1/117 متر و اختلاف ساعت تهران با آن 7 دقیقه و 40 ثانیه است.
بنا بر اطلاعات داده شد سمنان دارای دسترسی وسیعی به دیگر استان ها دارد. - زنده دل . - 24 : 1376 دراینجا به تاریخچه ای از سمنان اشاره میکنیم تا به اهمیت موضوع بهتر پی ببریم، استان سمنان در دوران باستان بخشی از چهاردهمین ایالت تاریخی ورن از تقسیمات شانزده گانه ای اوستایی بود. برخی از دانشمندان این ایالت را گیلان فعلی می دانند، ولی قدر مسلم این که ورن یا ورنه متشکل از صفحات جنوبی البرز و خوار شمال سمنان، دامغان، خوار، دماوند، فیروزکوه، شهمیزاذ، لاسگرد، ده نمک و آهوان، قوشه ، ویمه و نقاط کوهستانی مازندران بوده است.
در سال 1340 شمسی ، طبق تصویب نامه هیات وزیران ایالت کومش سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، سنگسر - مهدی شهر فعلی - و شهرمیرزاد و نقاط تابع آن ها از نظر تقسیمات کشوری به نام فرمانداری کل سمنان نام گذاری شدند و مرکز حکومتی آنها در شهرستان سمنان مستقر شد.سمنان طی تاریخ دو هزار ساله ای خود شاهد فراز و نشیب ها، جنگ ها شکست ها و پیروزی های بی شمار بود. - زنده دل . - 30: 1376 به همین جهت برای روشن شدن سیمای تاریخی استان به قدمت تاریخی آن به طور خلاصه اشاره میکنیم.
سمنان در دورههای بعد از اسلام جزو سرزمین تاریخی قومس یا - کومش - به شمار میآید و نام جغرافیایی قومس تا اواخر دوران قاجار بر سر زبانها بود. - سعیدیان، - 203 : 1352 نقل میکنند طهمورث دیوبند - پادشاه ایران در حدود 2000 سال قبل از میلاد - ، هنگامی که عازم پارت - خراسان - بود، از سرزمین سمنان که در آن زمان به صورت جنگل و ساحل دریا بود دیدن کرد و چون این سرزمین مورد پسند طهمورث واقع شده بود، دستور داد در آن محل شهری بزرگ با نام »سمینا« بنا نمایند.
سمنان در اصل »سکنان« یا »سکیان« بوده که منسوب به طوایف سکهها باشد و الف و نون آن نشانه نسبت و مکان است - شبیه پسوند الف و نون در واژههای گیلان و توران - . آنگاه در اثر مرور زمان، به ویژه بعد از تسلط اعراب و تحریف و تعریب اسامی شهرها و دیگر کلمات فارسی، به سمنان تبدیل شده و به همین صورت ثبت گردید.
جاذبه های توریستی استان سمنان جاذبه های طبیعی استان
سمنان با این که در منطقه تقریبا کویری قرار گرفته است دارای رودخانه و چشمه های بسیاری است که باعث سرسبزی در قسمت های مختلف استان شده است. ازجمله رودخانه گل رودبار که از ارتفاعات بالای شهرمیرزاد سرچشمه می گیرد و در شهمیرزاذ حوزه وسیع را مشروب میکند و در حواشی بالا دست این رودخانه گردشگاهای بهاری و تابستانی مناسبی دارند.
رودخانه تاش یا شاهرود این رودخانه پس از آبیاری بخشی از زمین های بسطام و زیر استاق، به سوی کویر نمک جاری میشود بالا دست این رودخانه گردشگاه بهاری و تابستانی است. و نمونه های بسیاری از این رودخانه ها همانند. رودخانه کال شور، رودخانه احمد آباد، رودخانه چشمه علی دامغان و غیره. در کنار رودخانه های جاری در این مکان چشمه های آب گرم و معدنی نیز به چشم می خورد،که از این چشمه ها می توان به چشمه شاه، چشمه عین الرشید، آب قولنج آب گرم و آب سرد ، و چشمه های معدنی تلخاب، شور، نمک دره اشاره کرد.در کنار این رودخانه و چشمه ها جنگل و بیشه های بسیاری به وجود آمده اند که بسیاری از آنها محافظت شده است. جنگل های این استان به سه دسته تقسیم میشود جنگل های پهن برگ، جنگل های ارس دامنه های جنوبی رشته کوه های البرز و جنگل های کویری.
در میان این جنگل ها در قسمت شمالی استان که منطقه سردسیر است و بارندگی نسبتا زیاد دارد، منطقه جنگلی و کوهستانی با پوشش گیاهی خوب است. قسمت های میانی و منطقه دشتی که نسبت به شمال استان بارندگی کمتری دارد نیز از پوشش گیاهی مناسب برخوردار است. و قسمت جنوبی شامل دشت نمک با کوشش گیاهی کمتر و محدود است. با توجه به تنوع آب و هوایی استان با توجه به تنوع آب و هوایی استان میتوان انواع حیوانات وحشی کمیاب، پرندگان، خزندگان و پستانداران را به صورت پراکنده در قسمتهای شمالی - کوهستانی - و قسمتهای میانی - دشتی - و قسمتهای جنوبی - کویری - مشاهده کرد.
استان سمنان مجموعهای از روستاهای ویژه کویری، دامنهای، کوهستانی، جنگلی و دشتی را در خود جای داده است.به هرروستای این استان که سفر شود، جلوههایی از طبیعت جذاب، آثار تاریخی و باستانی ارزشمند، بقاع متبرکه، قلعههای نظامی و معماری ویژهای را میتوان مشاهده کرد. مهمترین این روستاها و روستا شهرها عبارتاند از: شهمیرزاد، سنگسر، درجزین، فریومَد لاسگرد، آهوان، میاندشت .
غارها
طبیعت بسیار زیبای غارها، همواره باعث جلب گردشگران و طبیعت دوستان میشود.غار دربند بزرگترین غار استان است که در 21 کیلومتری شمال سمنان و سه کیلومتری جنوب شهمیرزاد واقع شده و مشرف به دره سرسبز و خرم دربند است.وضعداخلی غار نسبتاً ساده و بدون پیچ و خم است. فضای غار به صورت تالاری بیضی شکل است.
آنچه در حفریات و کندوکاوهای غار به دست آمده نشانگر آن است که این غار متعلق به دورانهای مختلف تاریخی است و مربوط به یک زمان مشخص نیست. قدیمیترین آثار به دست آمده از این غار مربوط به قرن پنجم هجری و مستندترین آنها سکه طلایی است به خط کوفی که قسمتی از آن شکسته و از بین رفته است، ولی سبک و خط آن متعلق به اواخر سلجوقی و اوایل حمله مغول است.
کاروانسراها و رباطها
در کنار همه جاذبه های توریستی که در این استان واقع شده از گذشته تا امروز باعث ایجاد اقامتگاه های بسیاری در سراسر استان شده است و تعدادی از این اقامتگاه امروزه از یاد رفته و جایگاه خود را به ویرانه داده است چ خوب است فرصتی غنیمت بدانیم و این بناها را مورد بررسی قرار دهیم و آنها را به یک فضای توریستی تبدیل نماییم و مجدد با صرف هزینه کمتر آنها را به چرخه اقتصاد وارد نماییم.
کاروانسراها اماکنی که روزگاری برای خود رونق بسیاری داشته است و جایگاه اقتصادی مهمی را شامل بوده و مهمترین قسمت از چرخه زندگی مردم را تشکیل می داده، در اینجا به چند کاروانسرای مهم آن اشار خواهیم کرد و سپس به ساختار کلی کاروانسراها خواهیم پرداخت که شامل این استان هم میشود.
کاروانسرای شاه عباسی سمنان- کاروانسرای شاه عباسی لاسگرد- کاروانسرای شاه سلیمانی آهوان-کاروانسرای میاندشت-کاروانسراهای شهر دامغان-رباط شاه عباسی دامغان- کاروانسرای دهنمک- کاروانسرای عباسآباد یکی از این کاروانسراها، کاروانسرای عباسآباد است که در روستای عباسآباد در 127 کیلومتری شرق شاهرود واقع شده و از بناهای دوره صفویه است. این کاروانسرا دارای چهار ایوان و 32 حجره مشرف به حیاط مرکزی است. در ورودی این کاروانسرا یکی روبه شمال و سرچشمه قنات روستای عباسآباد و دیگری رو به جنوب و نزدیک جاده اصلی است.
کاروانسرا دارای دو بار انداز بزرگ است که نسبت به دیگر کاروانسراها از ظرفیت بیشتری برخوردار است. و به نسبه کاروانسراهای سطح استان دارای امکانات بیشتری می باشد. سکویی که در وسط این کاروانسرا واقع شده که در گذشته برای فروش کالا و اجرای نمایش های سنتی برای سرگرمی مسافرین استفاده میشذه و امروزه از آن برای برگزاری نمایشگاههای سنتی و تعزیهخوانی مورد استفاده قرار میگیرد.
بررسی ساختاری کاروانسراهاو کاربرد آنها
مطالعه در باره معماری ایران، نشان دهنده این است که در هردوره بناهایی با ویژه گی گوناگون در روستاها، شهرها و جاده های کاروانی، مناطق کویری و گذرگاهای کوهستانی و شهرهای ساحلی ایجاد گردیده که کاربردهای متفاوت داشته اند.
کاروانسراهایی که در دشت ها ساخته شده اند عمومایک طبقه هستند ودر بعضی از آنها روی دروازه ورودی و روی ایوان جبهه مقابل ورودی، اتاق یا اتاقهایی برای نگهبانی، کاروانسرا دار یا مامورین ساخته میشده است ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دو طبقه هستند. و در دو طرف داخل دروازه های ورودی کاروانسرها نیز معمولا اتاقهایی برای پاسداران و کاروانسرادار ساخته میشده است.
کاروانسرها معمولا بنای مستطیل شکل با صحنی رو باز - یا مسقف - است که با اصطبل ها و انبارها احاطه شده است. دروازه های بزرگی از ورودی که شامل اتاق های باربران بود، حراست می کرد. چاه یا چشمه ای نیز در میان صحن، و نمازخانه یا مسجدی هم در کنار آن بوده است. و بعضی از این کاروانسراها دارای حمام نیز بودند. کاروانسرهای غیر شهری معمولا در 30 کیلومتری هم دیگر به عبارتی 1 روز فاصله قرار داشتند و معمولا بر اساس جایگاه قرار گیریشان دارای اصطبل های جدا گانه ای برای شترها اسبان و میمون ها بودند.
