بخشی از مقاله
تبيين کاروانسراهاي دوران اسلامي(مطالعه موردي کاروانسراي گنجعلي خان و وکيل کرمان )
چکيده :
دراين مقاله سعي برآن شده است تا با کاربري کاروانسرا بيشترآشنا شده وکاروانسرا را در طول شهرهاي اسلامي معرفي کند و جزئيات مهم مربوط به آنها را شرح دهد.بدين صورت جزئيات ذکرشده را درنمونه موردي کاروانسراهاي وکيل و گنجعلي خان کرمان مورد مطالعه قرار داده وبررسي کاملي ميان اين دوکاروانسرا انجام شده است .
کلمات کليدي :
شهرهاي اسلامي ، کاروانسرا، کاروانسراي گنجعلي خان ، کاروانسراي وکيل .
مقدمه :
امروزه باتوجه به پيشرفت هاي موجود درزمينه هاي شهرسازي ومعماري ومسايل مربوط به آنها کمتر شاهد کاربري کار وانسرادرشهرهاي کشور مي باشيم .درزمانهاي قديم باتوجه به دور بودن شهرهاازيکديگرجهت رفاه حال مسافرين ،تجار و بازرگانان ازاين کاربري هااستفاده مي شده است .اماامروزه باتوجه به شهرهاي موجود ونزديک بودن فواصل آنهابه يکديگرو وجود مکان هايي مانند هتل ازاين کاربري هانسبت به ساليان دورمطلقا استفاده نمي شود. درحال حاضرباتوجه به نوع ساخت ومعماري داخلي اين بناها،تنها استفاده مهم ومفيداز کاروانسراها درکاربري هايي چون موزه ،هتل ومکان هايي چون ميراث فرهنگي مي باشد.حال باگذشت چندين سال اززمان ساخت آنها،اميداست بااحيا اين مکان هاوشرايط استفاده ازآنها بتوان آن معماري شکيل وزيبا که نماد هويت بخشي ازمعماري ايراني مي باشدرابارديگربه نمايش گذاشت واجازه ندهيم آن معماري مدون از ذهن معماران جوان ما فراموش شود وبراي آينده بتوان ازمزاياي آن شيوه معماري استفاده کرد.
کاروانسرا در شهرهاي اسلامي :
کاروانسراها در ايران ،از جمله بناهاي باارزش معماري سنتي اين ديار مي باشند که روزگاري دور پا به عرصه ي وجود نهاده و به تدريج تکامل يافته اند.درمجموعه ي بناهاي شهرهاي اسلامي،کاروانسراها در رابطه با بافت مرکزي شهر و شريانهاي ارتباطي شهر و روستا،فضاي گسترده اي را اشغال مي کند. غالبا در مجاورت دروازه هاي شهر ودر امتداد خيابانهاي اصلي، بازار و مسجد جامع (قلب شهر) شبکه بارزي از کاروانسرا وجود دارد.کاروانسراهاي شهري، هم به عنوان مرکز توقف کاروانيان و هم به منزله ي کانون فعايتهاي بازرگاني مورد استفاده بود و حتي بعضي از آنها به منزله ي بخشي از بازار به شمار مي آمد. وفور کاروانسراهادرايران وتاحدودي در شهر کرمان ،حکايت از شدت جريان اقتصادي و وضع مناسب حکومتهاي وقت از حيث درآمد داشته است (زنگي آبادي ع ،١٣٧٠).
تعريف کاروانسرا:
کلمه ي کاروانسراترکيب دو کلمه ي کاروان و سرا مي باشد و معناي لغوي آن خانه کاروانيان يا اطراقگاه کاروانها مي باشد و به مکاني اطلاق مي شود که به طور موقت مورد استفاده ،اسکان ،اطراق ،بارگيري،باراندازي،پناهگاه و... کاروانيان قرار گيرد.عملکردهاي گوناگوني که در گذشته کاروانسراها به عهده داشته ،باعث گرديده نامهاي متفاوتي بر اين گونه بناها در فرهنگ لغات جاي گيرد: کاربات ،رباط ،ساباط ،خان و... که در واقع عملکرد و وظايف مشابهي مانند کاروانسرا داشته ولي از جهت ويژگيهاي معماري،متفاوت مي باشد.
شايد بتوان يکي از کاملترين تعاريف کاروانسرا را تعريف ذيل دانست :
به يک سري از ابنيه ي تاريخي که در ادوار گوناگون ،در اشکال و پلان مختلف با مصالح ساختماني متنوع و به دلايل اقتصادي-تجاري،امنيتي-نظامي،مذهبي-سياسي و جغرافيايي،جهت اقامت ،رفاه و تردد کاروانيان احداث شده اند، کاروانسرا اطلاق مي شود(زنگي آبادي ع ،١٣٧٠).
قدمت :
اين بخش حکايت از تاريخي بودن و مربوط بودن آنها به ادوار گوناگون در گذشته دارد واينکه هريک از کاروانسراها در مقاطع مختلف زماني پديد آمده اند. باتاکيد براينکه وفور آنها دردوره هاي سلجوقي،ايلخاني،صفوي وقاجاريه مي باشد.
پلان وشکل :
اين بناها متاثر از يک سري عوامل ،اشکال گوناگوني به خود گرفته و پلان مخصوص به خود راصاحب شده اند. اين عوامل
عبارتنداز:
الف : دوره ي ظهور ب : موقعيت جغرافيايي پ : سازنده و طراح بناي کاروانسرا ت : مصالح ساختماني در دسترس ث : فرهنگ و سنت مردم منطقه
عوامل فوق دست به دست هم داده ،شکل و پلان ظاهري کاروانسرا را متاثر ساخته اند. به طوري که يافتن دو کاروانسراي هم شکل و هم پلان بسيار مشکل مي نمايد.
کاروانسراها به اشکال زير ظاهر مي شوند:
١-چهار ايواني:(اغلب کاروانسراهاي ايران و به ويژه شهر کرمان چهار ايواني و مربع شکل هستند.)
٢-دو ايواني:(که عمدتاً مستطيلي هستند.) ٣-چندضلعي ٤-مدور ٥-کوهستاني ٦-متفرقه و مرکب
مصالح ساختماني :
مصالح ساختماني در دسترس ،تحت تاثير شرايط و موقعيت جغرافيايي در بناي کاروانسراها به کار گرفته مي شده اند. مثلاً اکثر کاروانسراهاي کوهستاني از سنگ ساخته شده اند. به هر حال مصالح ساختماني ذيل را در بناي کاروانسراها مي توان
يافت :
الف : آجر و بلوکهاي آجري
ب : خشت
پ : سنگ
ت : چوب
ث : ساروج
ج : گچ
چ :ساير مصالح
براي تزيين و آرايش نماي خارجي از گچبري،سنگبري،کاشيکاري،آجرکاري وايجاد طاق نما استفاده مي شده است تا ظاهري زيبا به اين بناها بخشيده و خستگي را از تن کاروانيان بزدايد.در استان کرمان و استانهاي با اقليم مشابه سقف حجره هاي کاروانسراها گنبدي است (زنگي آبادي ع ،١٣٧٠).
بخشهاي مختلف کاروانسرا:
هر کاروانسرا به نسبت اهميت ،موقعيت و وسعت خود واجد بخشهاي مختلف مي باشد.کاروانسراها هرچه بزرگتر،متکامل تر،پراهميت ترو با موقعيت مناسب تري باشند صاحب تنوع بيشتر و بخشهاي زيادتري مي باشد.
هر کاروانسرا ممکن است بخشي از اجزاء زير را دربر داشته باشد:
١-ديوار
٢-درب ورودي وخروجي
٣-طاق نماي مراقبت
٤-حياط ياصحن
٥-طاق نماي تزييني
٦-حجره هاي تجاري
٧- بادگير(براي مناطق گرم کويري )
8- چاه آب (براي مناطق خشک وکم آب
)٩-آب انبار(براي مناطق کم آب ) محل
١٠- سکونت نگهبانان
١١- حوض آب
١٢-باغچه ،فضاي سبزودرخت
١٣-تعدادي اتاق براب استراحت کاروانيان
١٤- انبار نگهداري کالاها واجناس
١٥-انبار علوفه (براي چارپايان )
١٦-اصطبل
١٧-تعدادي مغازه نظير نانوايي،آسياب و...
١٨-مسجد يا نمازخانه (براي کاروانسراهاي شهرهاي اسلامي.)
هدف از وسعت بخشيدن به کاروانسرا و بخشهاي مختلف آن ايجاد شرايط مناسب و رفاه نسبي جهت کاروانيان بوده است .
دلايل تاسيس :
کاروانسرا در شهر کرمان و ساير شهرها به دلايل گوناگوني به وجود آمده اند که به اختصار عبارتند از:
الف : دلايل تجاري و اقتصادي: انجام معاملات ،خريد و فروش و...
ب : دلايل امنيتي و نظامي: حفظ کاروانيان و کالاهاي تجار و بازرگانان پ : دلايل سياسي: انجام تشريفات دولتي،برگزاري بعضي مراسم حکومتي ث : دلايل جغرافيايي: تغييرات اقليمي
هدف از ايجاد کاروانسراها:
هدف از ايجاد کاروانسراها توقف و اطراق موقت به منظور پيداکردن آمادگي براي ادامه ي مسير يا باراندازي و داد وستد
بوده است که مي توان اين اهداف را به شرح زير طبقه بندي کرد:
الف : استراحت موقت و ادامه ي مسير(به ويژه براي کاروانسراهاي بين راهي ) ب : باراندازي و تخليه ي کالا در کاروانسراهاي مقصد پ : بارگيري از کاروانسراهاي مبداء ت : داد وستد و مبادله ي اجناس
ث : تامين امنيت کاروانها و اجناس از خطر دزدان و خطرات اقليمي(زنگي آبادي ع ،١٣٧٠).
مالکيت کاروانسراها:
کاروانسراها به منظورهاي مختلف و توسط افراد گوناگون در مناطق مختلف احداث مي شده اند دريک تقسيم بندي کلي مي
توان سه نوع مالکيت براي کاروانسراهاي کرمان و ساير شهرها قائل شد:
١-کاروانسراهاي دولتي :
توسط حکام و فرمانروايان يا به دستور آنها بنا مي شد
٢- کاروانسراهاي خصوصي :
بعضي از کاروانسراها به منظورهاي مختلف ،توسط بخش خصوصي ساخته شده اند نظير کاروانسراي زردتشتيان
٣- کاروانسراهاي موقوفه : اين نوع کاروانسراها ويژه ي شهرهاي اسلامي بوده در بسياري از شهرهاي که سابقه ي زيادي دارند مي توان از اين کاروانسراها ديد کاروانسراي گنجعلي خان نيزبه همراه ساير عناصر مجموعه ي گنجعلي خان و تعدادي مغازه ،وقف آستان قدس رضوي شده است (زنگي آبادي ع ،١٣٧٠).
کاروانسراهاي درون شهري کرمان :
کاروانسراها را مي توان از حيث مکان وقوع و موقعيت جغرافيايي به دو دسته ي کاروانسراي درون شهري و کاروانسراي
برون شهري تقسيم نمود.کاروانسراهاي درون شهري در اطراف بازار پراکنده بوده ،به ترتيب اهميت ازاين قرارند:
١-کاروانسراي وکيل ٢-کاروانسراي گنجعلي خان
٣-سراي گلشن ٤-کاروانسراي چهارسوق
٥-کاروانسراي حاج مهدي ٦-کاروانسراي هنود
٧-کاروانسراي حاج آقا عبدالله ٨-تيمچه ي لحاف دوزها
٩-کاروانسراي ميرزاعلي نقي ١٠-کاروانسراي سردار
١١-کاروانسراي ميرزا حسن ١٢-تيمچه ي کوزه گرها
١٣-کاروانسراي حاج آقا علي ١٤-سراي جر تمامي اين کاروانسرها در بافت قديم واقع شده اند(زنگي آبادي ع ،١٣٧٠).
توصيف کاروانسراي گنجعلي خان :
اين مدرسه در سال ١٠٠٧هجري قمري بدست معمار محمد سلطاني يزدي ساخته شده و در سال ١٠٢٩به اتمام رسيد،که اين مطلب از روي کاشي هاي کتيبه سر در آن مستفاد مي شود.
مدرسه در ابعاد ٢٣٣٣١/٥مترمربع و به مساحت ٧٢٤مترمربع مي باشد.در صحن کاروانسرا حجره هايي که به صورت دو طبقه قرار گرفته اند،مشاهده مي شود. نماي داخلي و خارجي اين مدرسه کاشي کاري معرق جالبي از عصر صفوي به يادگار گذاشته است . کاروانسراي گنجعلي خان کارکرد هاي متعددي را پشت سر گذاشته است اين مکان تازمان حمله آقا محمدخان قاجار در کرمان مدرسه بوده و پس از ويران شدن به دستور وي،تعطيل شد و در اواسط قرن سيزدهم به عنوان کاروانسرا مورد استفاده قرار گرفت (کلانتري خانداني ح ،١٣٨٧).
کارکرد آموزشي کاروانسراي گنجعلي خان :
حجره هاي متعدد آن در دو طبقه با اشکال معماري زيبايي طراحي شده است . اين بناي تاريخي محل استقرار سازمان ميراث فرهنگي کرمان ودفتر مطالعات فني جهاد دانشگاهي است . اغلب مدارس بزرگ درجوار بدنه بازار و راسته هاي اصلي شهر احداث مي شوند.
ازکتابخانه مدرسه حدودا٥٠٠٠نسخه خطي نفيس به غارت رفته است .تا قبل از سال ١٣٥١هجري قمري در اختيار مردم بوده ،از آن به عنوان انبار و مغازه استفاده مي کرده اند و توجهي به نگهداري آن نداشته اند،اين بي توجهي باعث تخريب و فرسودگي مدرسه شده و به تدريج رو به انهدام مي رفت که بعدا با تلاش کارشناسان و متخصصان دفتر فني سازمان ميراث فرهنگي از اين وضع رهايي يافت و مدتي است که سازمان ميراث فرهنگي کمر همت به مرمت اساسي اين مدرسه بسته است که نگارنده بر خود لازم مي داند،از اين اقدام سازمان مذکور،قدرداني نمايد.
عده اي را عقيده براين است که اين بنا در اصل کاروانسرا بوده ،منتها وجود حجره هاي ويژه ،سبک معماري آن و وجود يک قالب کاشيکاري در ضلع شرقي مدرسه که بر روي آن حديث شريف ((انا مدينه العلم و علي بابها))نوشته شده است ،حکايت از مکاني آموزشي تحت عنوان مدرسه دارد(زنگي آبادي ع ،١٣٧٠).
کاروانسراي گنجعلي خان مرکز تجاري مهمي بوده و از نظر معماري داراي ويژگي هاي خاصي است .از جمله وجود دو حياط در طبقه دوم ساختمان که حجره هايي در اطراف آن قرار دارد.وجود اين دوحياط خلوت در طبقه بالا از موارد نادر در معماري ايران است .بر خي معتقدند که اين حياط ها و حجره هاي دور آن نشان دهنده اين است که اين مکان مدرسه بوده است البته معماري اين بنا به خصوص در طبقه پايين نشان از عملکرد مدرسه ندارد.چون در حياط پايين حجره هايي که محل درس طلاب باشد ديده نمي شود.بنا به نام سراي گنجعلي خان نيز ياد شده است .سرا به معناي محلي بوده که تجار عمده فرش در آن مشغول به کار بوده اند و هر کس براي خود حجره اي داشته است .مثلا فرش فروشان يا پارچه فروشان که اجناس خود را به ميزان زياد به مغازه داران يا تجار داخلي و خارجي مي فروخته انددر اين سراگرد هم آمده وکسب درآمدمي کردند ودر زماني که عملکرد اين بنا بصورت کاروانسرا بوده نيز داراي رونق تجاري و بازرگاني بوده و بازرگانان داخلي و خارجي در آنجا منزل وکالاهاي خود را عرضه مي کردند.اين بنا در عهد قاجار صدمات فراواني ديده که بخش هايي از آن تعمير شده است و چند سالي در اين مکان دانشکده معماري بر پا بود(جوادي ش ،١٣٨٧).
