بخشی از مقاله
چکیده
امروزه مسأله بحران آب کانون توجهات بین المللی قرار گرفته است. بررسی های گسترده اخیردرسطح جهانی نشان داده است بحران کنونی آب بحران حکمروایی آب است که باعث شده کنشگران مختلف در بخش آب از اقتدار لازم برای تصمیم گیری برخوردار نباشند. پیامد این وضعیت افزایش تضاد و تنش و درگیری است از طرفی این تضادها نیز مانع از حکمروایی خوب خواهند شد. هدف از انجام این تحقیق تبیین رابطه حکمروایی خوب بر مبنای مدیریت تضاد در زمینه ی منابع آب کشاورزی است. بدین منظور با مرور ادبیات و بیان دیدگاه های مختلف درباره ی حکمروایی خوب و ارتباط آن با مدیریت تضاد منابع آب کشاورزی الگویی پیشنهادی بمنظور تبیین حکمرانی خوب از مسیر مدیریت تضاد ارایه شده است. در این چارچوب نمایندگان گروه های ذینفع از بخش های دولتی، خصوصی، اجتماعات مدنی و محلی در فرایند حل تضاد مداخله می کنند و زمینه برای استقرار حکمروایی خوب فراهم می شود.
واژه های کلیدی: بحران آّب، حکمروایی خوب، مدیریت تضاد، آب کشاورزی
مقدمه
کمبود آب در ایران در حال تبدیل شدن به یک بحران ملی است. یکی از نشانه های بروز این بحران، کاهش چشم گیر سطح آب های زیر زمینی طی دهه ی گذشته است که باعث شده بسیاری از زمین های کشاورزی دایر، بایر شوند . - 1 - این در حالی است که صاحب نظران منشاء بحران آب در ایرانرا در دو بُعد تغییرات و نوسانات اقلیمی، و سپس مدیریت نا بهینه منابع آب درکشور جستجو و بیان می کنند . - 2 - بُعددر نخستِ بحران، داده های اقلیمی حکایت از کم بارشی و افت شدید بارندگی در تمامی کشور دارند. میانگین بارندگی در ایران 251 میلی متر در سال بوده که این عدد یک سوم میانگین بارندگی سالانه ی جهان است. از سوی دیگر، همین میزان نیز از توزیع زمانی و مکانی مناسب برخوردار نیست. چنان که 50 درصد نواحی از میانگین بارندگی کمتر از 100 میلی متر در سال برخوردارند . - 2 - این در حالی است که خشکسالی های دوره ای اخیر نیز بر شدت این بحران افزوده است. اگرچه خشکسالی در ایران بی سابقه نیست، لیکن گزارش بانک جهانی حاکی از آن است که این بار شرایطکاملاً متفاوت است - 3 - ، به طوری که پیش بینی می شود تا سال 2050 سرانه ی آب در دسترس به نصف کاهش یابد - 1 - ظاهراً. حل اینبُعد از بحران در تدبیر و توان بشر نیست، اگرچه بخش عمده ای از آن محصول اعمال نابخردانه ی بشر بر این زیست کره است.
منشاء دوم بحران، مدیریت نابهینه ی منابع آب در کشور است. بُعداین بر خلاف بُعد نخست کاملاً انسانی - انسان محور - است، چرا که در مدیریت منابع آبیهمواره اهداف چندگانه و بعضاً متضادی مطرح بوده، از جمله این که مدیریت عرضه در مقابل مدیریت تقاضا، کمیتآّب در مقابل کیفیت آب، ابعاد اقتصادی در مقابل ابعاد اجتماعی-زیست محیطی و بیشینه سازی یک هدف با کاهش دیگری همراه بوده است. به عنوان مثال در پارادایم نوسازی بر مدیریت عرضه - تأمین - آب، بدون در نظر گرفتن مدیریت مصرف - تقاضا - و توزیع آن تأکید شده است. از این رو، حتی در دوره ی پس از انقلاب نیز به کنترل و ذخیره سازی آب با روش هایصرفاً مهندسی پرداخته شده است . - 4 - در واقع در این دوره، مدیریت آب یک مشکل مهندسی بوده که با راه حل هایصرفاً فنی به رفع آن می پرداختند. با این نگرش بوده که روند سد سازی در ایران آغاز و با سیر نامناسبی رو به فزونی نهاده است. از سوی دیگر، در اجرای این پروژه ها و طرح ها، سود اقتصادی مد نظر بوده و ابعاد و پیامدهای اجتماعی و زیست محیطی آنها نادیده انگاشته شده است. به عبارت دیگر، عنصر کلیدی در به وجود آمدن وضعیت فعلی، دیدگاه بخشی نگری و تجریدی حاکم بر مدیریت آب و عدم توجه به نیازها، دیدگاه ها و ظرفیت های ذینفعان مختلف منابع آبی است.
محصول مشترک هر دو منشاء بالا به ویژه منشاء دوم، تضاد و تنش است. این تضاد در ابعاد و سطوح مختلف بین المللی، ملی و محلی نمایان است. ذینفعان گوناگون آب به ویژه در بخش کشاورزی که بیش از 92 درصد آب شیرین را به خود اختصاص داده است، بر مدیریت این مایع حیاتی اتفاق نظر نداشته و همین امر موجبات ناکارآمدی و تزلزل مدیریت منابع آبی را فراهم ساخته است. بنابراین، تضاد نگرشی، بینشی، عملکردی، و مهم تر از همه تضادمنافعِ ذینفعان مختلف منابع آب به ویژه بخش کشاورزی، یکی از اساسی-ترین و بارزترین سازه های ناپایداری مدیریت منابع آب در کشور است. این تضاد تا بدان جا پیش رفته که هم علت و هم معلول این ناپایداری است. علت از آن جهت است که موجب از هم گسیختگی و عدم وفاق ذینفعان در تعامل سازنده بر سر مدیریت منابع آبی بوده و مانع مشارکت گروه ها و ذینفعان مختلف در مدیریت جامع آب گردیده است. معلول است چرا که مدیریت نابخردانه منابع آبی چنین تضادها و تنش هایی را دامن زده است. بنابراین، چنین به نظر می رسد که تضاد چه علت باشد یا معلول، کارآمدسازی مدیریت منابع رسیدن وی به علایق و اهدافش میشود.
به اعتقاد گرای و همکاران آب در گرو مدیریت تضاد در بین ذینفعان مختلف است. - 19 - ، تضاد ادراک فعالیتهای - اهداف، ارزشها، عقاید، باورها، فزون بر آن، اگرچه طی دهه های اخیر راه حل های متفاوت و خواستهها، احساسات و ... - مغایر و ناسازگار است که باعث تداخل، متنوعی به منظور بهبود مدیریت آب ارائه شده، از جمله مدیریت ممانعت، صدمه و آسیب میگردد. به تعبیری دیگر، تضاد نوعی کنش مشارکتی، مشارکت در تصمیم گیری، مدیریت غیر متمرکز و غیره بین گروههایی است که بر این باورند که گروهها یا افراد دیگر مانع - 1 - ، لیکن تضادها و تنش های موجود مانع از موفقیت آنان گشته و تا رسیدن آنها به اهداف و مقصودشان میشوند - 18 - خود. تضاد معمولاً کنون بر اساس چارچوب مفهومی مناسب نیز این تضادها در زمینه ی مشکلساز نیست، بلکه ناتوانی در مدیریت آن است که مسألهساز مدیریت منابع آب مدیریت نشده است . - 5 -
رویکردهای جدیدی که میشود . - 20 - تضاد تقرباًی در تمامی حوزهها وجود داشته و ادبیات در مدیریت منابع آبیخصوصاً در بخش کشاورزی بوجود آمده است،مدیریت تضاد بسیار گسترده است. افزون بر مدیریت، در حوزههای برانتقال آب از بخش دولتی و واگذاری آن به خود کشاورزان تاکید منابع طبیعی، جامعهشناسی، روانشناسی، فرهنگ، اقتصاد، روابطکار می کند، چرا که اکنون این دیدگاه وجود دارد که فرایندهای و مذاکره نیز به تضاد پرداخته شده است . - 21 - یکی از حوزه های مشارکتی منجر به مدیریت بهتر منابع می شوند . - 6 - تحقیقات تأیید اساسی تضاد، تضاد آب است. تضادهای آبی بر سر مسائل اقتصادی، می-کنند که به کارگیری مردم محلی در کنار مؤسسات و متخصصان اجتماعی و سیاسی در طراحی، بهره برداری و مدیریت پروژه های به منظور ارزیابی، برنامه ریزی و نظارت مدیریت منابع طبیعی با منابع آبی بوجود می آیند - . - 22 تحقیقات نشان داده است که توجه به نگرانیها، نیازها و اهداف جامعهی محلی رویکردی مناسب تضادهای آب به چند دلیل عمده بهوجود میآیند؛ اختلافات بر سر برای مدیریت پایدار منابع آبی است . - 7 -
لذا، اخراًی موضوع مشارکت قلمرو - زمین - ، نزاع بر سر منابع و منافع و نهاتاًی مزیتهای محلی در مدیریت منابع آبی مورد توجه قرار گرفته است استراتژیک . - 23 - از دیدگاه سازمان ملل متحد تضادهای مربوط به 13 - ،12،11،10،9،. - 8 بر همین اساس، یکی از شاکلههای اصلی آب ناشی از منافع متضاد کاربران آن در دو بخش دولتی یا خصوصی حکمروایی خوب آب، مدیریت تضاد است. حکمروایی فرایند تعامل است . - 24 - این تضادها برخاسته از ادعاهای متفاوت دو یا چند ذینفع بین ذینفعان مختلف با هدف حل مشکلات اجتماعی و خلق فرصت- بر کاربرد یا تخصیص منابع آب است . - 25 - بطورکلی فرایند تضاد آب های اجتماعی مشترک میباشد . - 14 - حکمروایی خوب بر منابع آب پنج مرحله دارد -1: - 26 - مخالفتهای بالقوه: نشان دهندهی وجود زمانیمُحقق میگردد که تعامل و وفاق جایگزین تضاد گردد. از این شرایطی است که فرصت را برای ایجاد تضاد بوجود می آورد، این منظر نیز میتوانگفت گِره حکمروایی خوب آب در مدیریت تضاد شرایط لزوما منجربه تضاد نمی شود اما اگر تضاد آشکار شود یکیاز ذینفعان و ذیربطان نهفته است.
اما سوال اصلی این است که چگونهاین شرایط لازم است. این شرایط که می تواند منبع و یا علت تضاد می توان از مسیر مدیریت تضاد ذینفعان به حکمروایی خوب آب هم بشمار بیاید در سه دسته ی کلی متغیرهای شخصیتی، ارتباطات کشاورزی دست یافت؟و ساختار دسته بندی می شوند؛ -2 بروز تضاد: چنانچه شرایط ذکر شده در مرحله ی اول تحقق یابد، پتانسیل مخالفت و یا ناسازگاری پیشینهی موضوع در مرحله ی دوم بالفعل می شود. نکته ی مهم این است که ادراک تضاد واژهی معادل Conflict از ریشهی Configure بهمعنای تضاد باید وجود داشته باشد. به هرحال یک یا چند طرف باید از این برخوردکردن و مبارزه است . - 15 - فرهنگ لغت وبستر نیز تضاد را مقدمات آگاهی داشته باشند ؛ -3قصد و نیت: نیت بعنوان یک اختلاف بین نیروهای متضاد تعریف میکند. مردم وقتی به تضاد فکر مداخله گر بین ادراک و احساسات و رفتارهای آشکار عمل می کنند.
می کنند به یاد جنگ و درگیری می افتند با این حال تضاد در تمام این نیات تصمیم به اقدام به شیوه ی معین هستند.از این جهت نیات سطوح جامعه و در تمام انواع موقعیت ها وجود داردو همه در هر روز را بعنوان مرحله ی مجزا در نظر گرفته اند که شما برای پاسخ به از زندگی تجربه ی تضاد را دارند. تضاد زمانی اتفاق می افتد که دو یا رفتارهای سایرین نیاز به تفسیر نیات آن ها دارید. بسیاری از تضادها چند گروه از مردم اهداف ناسازگار دارند یا حداقل فکر میکنند که به دلیل سوء برداشت از نیت طرف مقابل تشدید می شوند و اهداف ناسازگار دارند - . - 16 تضادها بخش اجتناب ناپذیر تغییرات همچنین بین نیت و رفتار نوسانات بسیاری وجود دارد. بنابراین رفتار اجتماعی در جوامع هستند و اهداف صلح آمیز مانع تضاد نمی شوندهمیشه منعکس کننده ی نیت یک فرد نیست. شناسایی استراتژی و فقط از خشونت جلوگیری به عمل می آورند - . - 17
تضاد امری های تضاد در این مرحله اهمیت دارد؛ -4 مرحله ی تضاد: شامل طبیعی است که بین دو یا چند فرد و یا گروهی که نیازها، اهداف، اظهارات، اقدامات و واکنش هایی است که توسط طرفین انجام می منافع و ارزشهای متفاوتی دارند به وجود میآید و با احساساتی گیرد. این رفتارهای تضاد معمولا تلاش های آشکار برای اجرای نیت مانند خشم، درماندگی، دلسردی، تشویش، اضطراب و ترس همراه های طرفین هستند؛ -5 پیامدهای تضاد آب: تاثیر کنش و واکنش است . - 18 - به عبارت دیگر، تضاد فرآیندی است که در آن یک طرف بین گروه های متضاد منجر به پیامدهای تضاد می شود. این پیامدهااحساس میکند طرف دیگر فعالیتهایی انجام میدهد که مانع می توانند باعث بهبود عملکرد یا مانع عملکرد گروه ها شود.
فزون بر آن، تضاد آب در یکی از سطوح محلی - بین گروههای اجتماعی رقیب برای آب در یک منطقهی خاص؛ یا بین دولت و شهروندان در یک منطقهی خاص - ، ملی - بین گروههای ذینفع مختلف در رابطه با سیاستهای ملی تأثیر گذار بر مدیریت آب - ، بینالمللی - بین دولتها بر سر استفاده از منابع آبی مشترک - ، و جهانی - بین جمعیت مرفه و به حاشیه رانده شده که در آن تضادها زمانی ایجاد می شود که منابع از جمعیت حاشیه رانده شده که در حاشیه قرار دارند به جمعیت مرفه که در مرکز قرار دارند منتقل می شود - . . - 17 - اما یک طبقه بندی کلی از تضادهای آب به شرح زیر است: - : - 16 .بدون تضاد: حتی جوامع صلح آمیز هم احتمال دارد بعضی اوقات با تضاد روبرو شوند. اگرچه این گروه از جوامع تضادها را به خوبی حل می کنند پیش از آن که گسترش یابند. .تضاد سطحی : این دسته از تضادها کم عمق بوده و یا هیچ ریشهای ندارند. معمولاً علت بهوجود آمدن این گروه از تضادها سوء تفاهم در درک اهداف است. با ارتباطات و تلاش های آگاهانه ی گروه های مخالف بمنظور درک عقاید و نظرات یکدیگر حل و فصل می شود.
.تضاد پنهان: این دسته از تضادها زیر سطحی بوده و شاید لازم باشد پیش از آن که مشخص شوند بیرون کشیده شوند.
.تضاد آشکار: این دسته از تضادها قابل مشاهده بوده و ریشههای عمیق دارند و گاهی به چند نسل قبل بر میگردد. لازم است این گروه از تضادها را پیش ازآشکارشدن، بیرون کشید.
محققان پنج سبک اصلی در مدیریت تضاد تشخیص داده اند: سبک سازش، مصالحه، همکاری، رقابت و اجتناب . - 27 - فزون بر آن، هر یک از این سبکها بر اساس ترکیب دوبُعد توجه به خود و توجه به دیگران است . - 28 - افراد با درجات متفاوتی و در موقعیت های مختلف از این راهبرد ها استفاده می کنند. بعنوان مثال در تضاد با یک دوست از استراتژی متفاوت از تضاد با غریبه بهره می گیرند - . - 26 شناخت این سبکها به حل درست و مؤثر تعارض و مدیرت کارآمد آن کمک میکند - نگاره . - 1 بی تفاوتی - سهلانگاری- اجتناب - : اگر ذینفعان احساسکنند هم اهداف و هم روابطشان اهمیتی ندارند، وارد تضاد نمیشوند، چون ممکن است که فکر کنند دخالت آنها هیچ تفاوتی ایجاد نمیکند. افرادی که این سبک را انتخاب میکنند، خود را درگیر تعارض نمی کنند. آنها نه به خواستههای خود و نه خواسته-های دیگران توجه ندارند.
2. سازش: این گروه از ذینفعان اهمیت زیادی برای روابطشان قائل هستند. این در حالی است که اهداف خود را کمرنگ جلوه می دهند. برای این گروه، پذیرفته شدن و مورد علاقهی دیگران قرارگرفتن، اهمیت بیشتری دارد. تضادها ممکن است فقط بخاطر بقای دوستی از بین برود. سازش به این معنی هم هست که گاهی در مورد مسائل واقعی و آسیبرسان سکوت میکنند. افرادی که این سبک را انتخاب میکنند، از علایق و خواستههای خود میگذرند و به دیگران اجازه میدهند به خواستههایشان دست یابند. بسیاری از این افراد معتقدند که داشتن یک رابطه دوستانه خوب از هر چیز دیگری مهمتر است.
3. اجبار - سبک رقابتی - : این گروه افرادی هستند که دارای قدرت بالایی هستند و از نظر آنها دستیابی به اهداف خودشان مهمتر از حفظ روابط با دیگران است. از این رو، با قدرت بالایی که دارند مخالفان خود را سرکوب میکنند. غافل از این که این یک راه حل موقتی است که فقط باعث میشود تضادها برای مدت کوتاهی متوقف شوند. این سبک یک سبک برنده- بازنده است.
4. مصالحه: ذینفعان زمانی که بدانند به تمام اهداف خود دست
نمییابند، مصالحه میکنند. دو طرف مذاکره میکنند که روابطشان را بدون صرف هزینه ارتقاء بدهند، اما بعضی اوقات نتیجهی این عکس العمل این است که طرفین احساس نارضایتی میکنند و یا نسبت به راه حلها احساس تعهد نمیکنند. افراد زمانی از این سبک استفاده میکنند که به دنبال به دست آوردن تمام خواستهها و علایق خود نیستند، یعنی ارضای برخی نیازها برایشان کافی است. در این روش، انعطافپذیری، مبادله و مذاکره جایگاه ویژهای دارد.
.5 همکاری : برای این گروه، هم اهداف و هم روابط مهم هستند. آنها معتقدند که ذینفعان میتوانند به راه حلهای خلاق و جدیدی دست یابند که برایهردو طرف بُرد را به همراه داشته باشد. وقتی که گروهها به بحث با هم مینشینند، اغلب متوجه میشوند که اهداف خود را تغییر دادهاند. آن ها متوجه میشوند که شرکاء بیشتری از مخالفان در این رابطه بدست میآورند. با استفاده از این سبک، خواستههای هر دو طرف تأمین میگردد . انتخاب این سبک به افراد کمک میکند تا به گونهای کنار هم کار کنند که همه برنده باشند. با استفاده از این سبک، افراد در جستجوی راه حلهایی هستند که با علایق آنها متناسب باشد و باعث حفظ ارتباطات خوب و مؤثر نیز شود . - 16 -
حکمروایی آب
واژه های حکمروایی و حکومت مفاهیم تخصصی هستند که بعضا فارغ از مفهوم بجای همدیگر بکار می روند، اما حکمروایی معادل واژهی Governance است و منظور از آن هدایت کردن، راهنمایی کردن و یا چیزها رادر کنار هم نگه داشتن است. در حالی که مفهوم حکومت دلالت بر واحد سیاسی برای انجام وظیفه ی سیاست گذاری
