بخشی از مقاله
چکیده
پیامدهای زیست محیطی نامطلوب ناشی از مصرف مواد شیمیایی نظیرآلودگی آب، خاک و هوا باعث گردیده که بر کیفیت و چرخه طبیعی اثر گذارد و اثرات زیانباری برای زندگی انسان، حیوان، گیاه و بناها بوجود آورد. براساس مطالعات صورت گرفته در سالهای اخیر، میزان تخریب منابع طبیعی تجدید شونده کشور و خسارت ناشی از آلودگی مجموعاً 5 درصد کل درآمد ناخالص ملی برآورد گردیده است. میزان آلودگی هوا در شهرهای بزرگ به ویژه تهران از استانداردهای جهانی بالاتر است، منابع دریایی در نتیجه بهره برداریهای بی رویه و افزایش آلودگیها به شدت در معرض تخریب قرار گرفتهاند.
منابع آبهای سطحی، زیرزمینی و همچنین خاک در نتیجه استفاده بی رویه و ورود انواع آلایندهها از نظر کمی و کیفی تنزل یافته و به عنوان یک چالش اساسی، بسیاری از جوامع را تحت تأثیر قرار داده است. اراضی حاصلخیز موجود نیز در نتیجه سوء مدیریت به طور مرتب، حاصلخیزی و بهرهدهی خود را از دست میدهند. حدود %45 اراضی کشور را سرزمین هایی با بارش کمتر از 150 میلی متر تشکیل داده و بیش از %50 اراضی کشور در معرض تبدیل شدن به بیابان است.
اکثر مراتع بیش از ظرفیت تحمل خود مورد چرا قرار گرفته و به تدریج قابلیتهای آنها تنزل مییابد. کاهش و پیشگیری از تولید آلاینده ها و تخریب منابع پایه در فرآیند های تولیدی، زیربنایی و خدماتی و بازنگری در راهبرد سیاست ها، برنامه ها و طرح های ملی و قوانین مرتبط و اثر گذار بر محیط زیست در بخش های صنعت، کشاورزی، آب، حمل و نقل، انرژی، عمران شهری و روستایی به منظور مقابله با روند رو به رشد تخریب، مجموعه راه حلهایی است که در جهت رسیدن به توسعه پایدار برای هر یک از زیر بخش های منابع پایه باید به آن توجه شود.
مقدمه
در دهههای گذشته مصرف مواد شیمیایی، اثرات و پیامدهای زیست محیطی نامطلوبی نظیرآلودگی آب و خاک، هوا و... همچنین بروز مشکلاتی در خصوص وضعیت سلامت انسانها و دیگر موجودات زنده را به همراه داشته است. در جهان امروز، مسئله آلودگی، یکی از مهم ترین و حادترین مشکلات تمدن انسانی است و نقش انسان در آلودگی محیط زیست بسیار چشم گیر است. فعالیتهای بی رویه آدمیاز ظرفیت قابل تحمل محیط زیست فراتر رفته است. اکنون نشانههای محدودیت منابع زیست محیطی در اقصی نقاط کره زمین هویدا شده است.
زمینهای کشاورزی به ندرت از امکان توسعه بیشتر برخوردار شده و اراضی حاصلخیز موجود نیز در نتیجه سوء مدیریت به طور مرتب حاصلخیزی و بهره دهی خود را از دست میدهند. اکثر مراتع بیش از ظرفیت تحمل خود مورد چرا قرار گرفته و به تدریج قابلیتهای آنها تنزل مییابد. منابع دریایی و آبزیان در نتیجه بهره برداریهای بی رویه و افزایش آلودگیها به شدت در معرض تخریب قرار گرفتهاند. منابع آبهای سطحی و زیرزمینی در نتیجه استفاده بی رویه و ورود انواع آلایندهها از نظر کمی و کیفی تنزل یافته و به عنوان یک چالش اساسی، بسیاری از جوامع را تحت تأثیر قرار داده است. مجموعه مسایل و مشکلات یاد شده باعث شده است تا مقابله با آثار مواد شیمیایی بر منابع پایه و محیط زیست، از دغدغههای مهم به شمار آید.
بنابراین برحفاظت از محیط زیست در قانون اساسی و سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی تاکید ویژه شده است. برمبنای سند چشم انداز "وضعیت محیط زیست ایران ارتقاء یافته، به نحوی که وضعیت طبیعی سیمای مناظر، زیستبومها، زیستمندان، ذخائر ژنتیکی، منابع و عناصر حیاتی آب، خاک، هوا و سرزمین در آن حفظ و احیاء شده و جامعه در پناه چنین محیطی از بهداشت، سلامت جسمی و روانی، آرامش، امنیت اجتماعی و اقتصادی پایدار و عدالت زیست محیطی برخوردار شود". بدیهی است دست یابی به اهداف محیط زیستی ترسیم شده در اسناد فرادستی، مستلزم برنامه ریزی هدفمند و بکارگیری ابزارهای مناسب در این زمینه است.
وضعیت موجود آب در جهان و ایران
از مجموع کل آبهای جهان ، 97/4 درصد آن را آب شور دریاها و اقیانوس ها تشکیل می دهند که به دلیل شوری عملا قابل استفاده نمی باشند. به این ترتیب از مجموع منابع آبی جهان، ذخائر آب شیرین فقط 2/6 درصد کل حجم ذخایر آبهای سطح زمین را شامل می شود که بخش اعظم آن به صورت یخ در قطب های کره زمین و یخچال های طبیعی و آبهای زیرزمینی وجود دارند که عملا قابل دسترس نمی باشند. به این ترتیب از مجموع آب های کره زمین تنها 0/03 درصد آن قابل استفاده بوده و در واقع حیات آدمی وابسته به همین مقدار اندک آب است. از این مقدار نیز حدود 0/001 درصد ، آب موجود در اتمسفر ، رودخانه ها ، گیاهان و جانوران ، 0/005 درصد رطوبت خاک و 0/007 درصد آب شیرین موجود در دریاچه هاست. به این ترتیب مشاهده می شود، علیرغم اینکه بخش اعظم سطح زمین را آب می پوشاند فقط بخش اندکی از آن برای بشر قابل استفاده است.
ایران در یکی از خشک ترین مناطق جهان واقع شده است. میانگین میزان بارش سالانه 250 میلی متر است. این رقم یک سوم میانگین بارش جهانی و نصف قاره آسیا است. در شرایط جوی موجود، 179 میلی متر از این میزان بارش یعنی 71 درصد تبخیر می شود. میانگین سالانه میزان تبخیر 1500 میلی متر الی 2100میلی متر می باشد. در حالیکه رقم مزبور در مناطق کوهستانی شمال کشور 20 میلی متر در سال می باشد، در صحراها 2000 میلی متر در سال است. دو سوم از جغرافیای ایران کمتر از رقم میانگین، بارندگی دارند.
به طور کلی توزیع مکانی آب در ایران بسیار ناهمگن بوده به طوری که حوضه آبریز خزر با 10/8 درصد مساحت کشور از 17/8 درصد نزولات جوی برخوردار بوده و حوضه آبریز مرکزی با 50/7 درصد مساحت، تنها 33/5 درصد حجم بارش را به خود اختصاص داده است. با توجه به مساحت کل کشور و احتساب میانگین بارندگی در سطح کشور حجم کل آب دریافتی براساس میانگین 35 ساله 411/739 میلیارد مترمکعب است. این میزان آب هر چند که از نظر کمی قابل توجه است، ولی به دلیل شرایط آب و هوایی خشک حاکم بر بخش وسیعی از کشور مقدار زیادی از آن یعنی 60 درصد از طریق تبخیر مستقیم از دسترس خارج می شود. 11 درصد نیز از طریق جنگل ها، مراتع و نواحی کشت دیم تبخیر و تعرق می شود. بدین ترتیب در مجموع بیش از 70 درصد از آبهای دریافتی قبل از وارد شدن در چرخه مصرف از طریق تبخیر و تعرق از دسترس خارج می شود.
آلودگی های آب
امروزه آلودگی های محیطی به ویژه آلودگی آب به اشکال مختلف درنتیجه پیشرفت تکنولوژی، بالارفتن استانداردهای زندگی بطورفزاینده ای درحال افزایش است.از آنجا که آلاینده ها در ارتباط با مسائل زیست محیطی مشکلاتی راموجب می گردندوشرایط مطلوب رابرای زندگی جانداران نامطلوب می گرداننداین مساله توجه بسیاری ازکشور های دنیارابه خودجلب نمود.میزان این آلودگیهادرجوامع پیشرفته بشری درنتیجه فعالیتهای انسانی که تکنولوژی مدرن رادرخدمت دارندروندی فزاینده یافته است.
باتوجه با اینکه آب یکی ازمهمترین وبنیادی ترین عوامل حیات موجودات زنده است ازاین نظرجلوگیری ازآلودگی نیزبه همان نسبت مهم وموردتوجه می باشد.باتوجه به این اهم نزدیک به سه دهه است که سازمان بهداشت جهانی وبرنامه محیط زیست سازمان ملل متحدتحت پروژه ای به نامGEMS - سیستم مراقبت زیست محیطی ازجهان - کیفیت محیط زیست را از نظر اندازه گیری آلودگی ها وشاخص های بیولوژیکی ازجمله آلودگی آب موردمراقبت قرارمی دهد.برای جمع آوری اطلاعات درموردکیفیت آب بیش از 50 پارامترانتخاب شده است که مهمترین آنها عبارتند از:DO - اکسیژن محلول - ،BOD - اکسیژن موردنیازواکنشهای بیوشیمیایی - ،COD - اکسیژن موردنیازواکنشهای شیمیایی - .
بر طبق آنچه که در فرهنگ لغات آمده است: POLLUTION یا آلودگی از کلمه لاتین کلیسایی POLLUTIO در قرن 12 گرفته شده است.مصریها که نیل رامی پرستیدند یا یونانیها که خدای اقیانوس را گرامی می داشتند،مسلما با این تعریف مذهبی از آب ، آلودگی آنرا منکر نمی شدند .
همانطور که قبلا اشاره شد آلودگی شامل وارد شدن یا وارد کردن مواد زیان بار،سمی یاانرژی - گرمایی یاصوتی - درمحیط زیست انسان،حیوان یا گیاه در اندازه های بیش ازحد مجاز و بیرون از توان زیستی آنهاست که سبب مخاطره آمیزشدن منابع زیستی وبه خطرافتادن زندگی وسلامتی جانداران می شود.پس می توان گفت آلودگی درمفهوم کلی آن عبارتند ازهر گونه تغییردر ویژگیهای اجزاء تشکیل دهنده محیط به طوری که استفاده پیشین از آن ناممکن گرددوبه طورمستقیم یا غیرمستقیم منافع وحیات موجودات زنده رابه مخاطره اندازد.
معمولاعبارت آلودگی آب شامل صدمات زیست محیطی حاصل از تخلیه فاضلاب درآب و حضور مواد زاید می باشد.موادی که بعنوان آلاینده در نظرگرفته می شوند گاهی به صورت طبیعی هم ایجادمی گردندبه عبارتی حتی اگرمقدارمعین ازیونها ویا درجه حرارتی که درآب برای حیات موجودات آبزی ضروری است ازحدمعینی تجاوز نماید این خود نوعی آلودگی به شمارمی آید.
درسال 1369 برای آلودگی آب تعریفی به این شرح ارائه داده اند: "آلودگی آب عبارت است ازافزایش مقدارهرمعرف اعم ازفیزیکی،شیمیایی،بیولوژیکی که موجب تغییرخواص ونقش اساسی آن درمصارف ویژه اش شود.
