بخشی از مقاله
چکیده
یکی از راهکارهای کاهش خسارت ناشی از مخاطرات طبیعی شناخت پدیده های اقلیمی می باشد و خشکسالی یکی از رویدادهای طبیعی و از بزرگترین مخاطرات طبیعی است که در همه شرایط آب و هوایی و در نقاط مختلف کره زمین به وقوع می پیوندد، و خسارات بسیاری با خود به همراه دارد. در واقع پدیده خشکسالی ناشی از تغییرات اقلیمی است و دوره خشکسالی، زمانی است که مقدار رطوبت نسبت به شرایط نرمال در منطقه، با ناهنجاری منفی روبرو شده باشد. پدیده خشکسالی در مقایسه با سایر مخاطرات طبیعی دارای بالاترین اثرات مخرب بر محیط زیست می باشد از جمله می توان آلودگی محیط زیست، خشک شدن تالاب ها، قحطی، کاهش مراتع و تولید محصولات، افزایش مهاجرت، افزایش بیماریها و تلفات جانی و... را نام برد. امروزه با توجه به اینکه حفظ محیط زیست و منابع طبیعی در راستای توسعه پایدار به عنوان یکی از ارکان اساسی و پر اهمیت برای انسان و حیات وحش می باشد و پایداری محیط زیست و منابع طبیعی با یک نگاه ویژه به نسل های آینده از الزامات توسعه پایدار محسوب می شود به همین منظور پدیده ی خشکسالی بر محیط زیست اثرات مخرب و جبران ناپذیر داشته و خواهد داشت. بنابراین شناخت این پدیده، پیامدهای آن و اتخاذ تدابیر لازم برای مقابله با آن جهت توسعه پایدار، یک ضرورت حیاتی است. این مقاله که به روش مروری و با استفاده از منابع مکتوب و سایت های اینترنتی تدوین شده است تلاش دارد، ضمن معرفی پدیده خشکسالی و تأثیر آن بر محیط زیست در راستای توسعه پایدار، پیامدهای مخرب آن را در مسائل زیست محیطی را مطرح ساخته، و در این زمینه راهکارهای لازم را ارائه نماید.
واژه های کلیدی: مخاطرات طبیعی، خشکسالی، محیط زیست، توسعه پایدار.
1
-1 مقدمه
پدیده خشکسالی یکی از بلایای طبیعی است که در تمامی مناطق اقلیمی به وقوع می پیوندد(دربندی و همکاران،1386،ص(107
æ مشخصات و ویژگی های خشکسالی در مناطق مختلف به طور محسوس کاملاً با یکدیگر متفاوت می باشد، باید توجه داشت خشکسالی رخدادی تصادفی و نادر نیست بلکه حالتی نرمال و مستمر از شرایط اقلیمی است و به دلیل اینکه خود را به صورت تدریجی نشان می دهد روندی آهسته تر و نامحسوس تر نسبت به سایر بلایای طبیعی، از خود بر جای می گذارد(قربانی و همکاران،1389،ص.(417 به هرحال وقوع خشکسالی های متعدد و مکرر موجب آسیب رسانی شدید به محیط زیست زندگی جوامع بشری، جانواران و گیاهان شده(خسروی،1383،ص(167 و خسارات بسیاری به همراه خواهد داشت(مظاهری اسدی و غلامی قوام آبادی،1389،ص.(37 بدین ترتیب خشکسالی از جمله مخاطرات طبیعی است که به شکل تهدید منابع آب خودنمایی می کند
æ کاهش غیرمنتظره در میزان بارش در منطقه سبب بروز خشکسالی شده و تداوم آن بر منابع آبی، کشاورزی، منابع طبیعی و اقتصاد مناطق اثر منفی خواهد داشت (بهنیافر و همکاران،1389،ص.(53 خشکسالی های اخیر باعث افزایش آسیب پذیری این خطر طبیعی شده است(763ص ،2007،(Wilhite et al می توان با تحلیل سوابق تاریخی پدیده ی خشکسالی و با توجه به آمار و اطلاعات موجود در این زمینه، احتمال وقوع خشکسالی را در مناطق مختلف برآورد نمود و طرح هایی را تدوین نمود که مشکلات ناشی از آن را تا حد زیادی کاهش دهد(خزایی و همکاران،1382،ص.(45 دستیابی به توسعه پایدار، متوازن و یکپارچه امری ضروری است(کلانتری و همکاران،1382،ص(41، جهت رسیدن به توسعه پایدار، حفاظت از محیط زیست به عنوان، بستر توسعه و زیربنای برنامه های سازنده، از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد(حسینی،1382،ص.(105 از این رو توجه به توسعه پایدار در محیط زیست در کلیه سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی می بایست در دستور کار قرار گیرد(افتخار جهرمی،1388،ص.(9 بنابراین خشکسالی یکی از مخاطرات طبیعی است که در مقایسه با سایر حوادث طبیعی از نظر میزان، شدت، طول مدت واقعه، تلفات جانی، خسارات های اقتصادی، کشاورزی و ... از بالاترین درجه خسارت برخوردار می باشد، و می بایست جهت مقابله با این پدیده خطرناک برنامه ریزی های لازم جهت توسعه پایدار همه جانبه درسطح زمین و حفاظت از محیط زیست صورت گیرد. هدف از مطالعه، واکاوی آثار و پیامدهای خشکسالی بر محیط زیست در راستای توسعه پایدار است و سعی دارد ضمن تأکید بر اهمیت محیط زیستی سالم و به دور از خشکسالی جهت بهبود وضعیت و استفاده بهینه از منابع زیست محیطی، راهکارهای لازم در این زمینه را ارائه نماید. مقاله حاضر به صورت مروری است و جمع آوری اطلاعات با استفاده از منابع مکتوب و سایت های اینترنتی انجام شده است.
-2 مفاهیم
-1-2 خشکسالی
پدیده خشکسالی از پیچیده ترین و ناشناخته ترین بلایای طبیعی است(خلیلی و همکاران، 1389،ص(1254 و نزد افراد با تخصص های مختلف دارای معانی متفاوتی است به همین دلیل ارائه تعریف واحدی که مورد قبول همه محققین باشد وجود ندارد، پدیده خشکسالی تحت تأثیر هر رژیم بارش و دمایی ایجاد می شود(مظفری،1385،ص(173 و پدیده ای است که در شرایط ناهنجاری منفی بارش رخ می دهد، بدون تردید واژه خشکسالی برای عامه مردم، تصویری از زمین های بایر، از بین رفتن محصولات زراعی و تلاش موجودات و گیاهان برای زنده ماندن را در ذهن تداعی می کند(عزیزی و صفرخانی،1381،ص(61 و تأثیر آن بر جوامع بشری بیشتر از سایر بلایای طبیعی است(وفا خواه و رجبی،1384،ص.(369
-2-2 محیط زیست
2
با توجه به اهمیت محیط زیست، پرداختن به مسائل زیست محیطی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و عدم توجه کافی به مسائل زیست محیطی سبب شده است تا در سال های اخیر محیط زیست با آسیب های جدی مواجه شود (متفکرآزاد و محمدی خانقاهی،1391،ص(89 و بسیاری از صاحب نظران توجه به محیط زیست را در دستور کار خود قرار داده اند(صدوق،1388،ص.(67 از این رو جهت دستیابی به توسعه پایدار، حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست به عنوان بستر توسعه و زیربنای برنامههای سازندگی از اهمیت ویژهای برخوردار می باشد که در این راستا نیاز به تشکلها و ساختارهای سازمان یافته مردمی به عنوان مکمل برنامههای حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست به شدت احساس میشود(حسینی،1382،ص(105، و حفاظت از محیط زیست به عنوان یک نگرانی جهانی مطرح شده است چراکه لازم و ضروری است همه موجودات در یک محیط سالم و به دور از خطر زندگی نمایند(25ص،1995، .(Cullet
-2-3توسعه پایدار
توسعه پایدارگسترش امکانات زندگی انسانهاست، و منظور از توسعه پایدار تنها حفاظت از محیط زیست نیست بلکه مفهوم جدیدی از رشد اقتصادی است، رشدی که عدالت و امکانات زندگی را برای تمام مردم به ارمغان می آورد، در فرایند توسعه پایدار سیاستهای اقتصادی، مالی، تجاری، انرژی، کشاورزی، صنعتی و ... به گونه ای طراحی می شود که توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی تداوم یابد(ازکیا و غفاری،1384،ص( 59، توسعه پایدار عرصه ی نوینی است که سیاست، فرهنگ، اقتصاد، تجارت، صنعت، محیط زیست و همنشینی انسان و طبیعت را مورد حمایت قرار داده و از حقوق برابر انسان دفاع می نماید(آقایی،1382،ص.(11 امروزه روند افزایش رشد جمعیت، لزوم تأمین نیازهای آنان باعث فشار بیشتر بر منابع طبیعی شده است که محیط زیست و حیات نسلهای آتی را با خطر مواجه می سازد، این امر باعث توجه بیشتر کشورهای جهان به توسعه پایدار شده است(رزاقی و نظری،1388،ص(1، مصرف بیش اندازه مواد شیمیایی و عوامل تخریب جنگلها، مراتع و اراضی که نتیجه فعالیتهای انسانی است و همه اکوسیستمهای زیست محیطی را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد، این تخریبها آسیب پذیری را افزایش داده و به نوبه ی خود موجب افزایش فشار بیشتر بر منابع طبیعی می گردد(کرمی دهکردی،1387،ص.(1
-3 انواع عمده خشکسالی
خشکسالی بخش جدایی ناپذیر نوسانات اقلیمی است که در دهه های اخیر در میان حوادث طبیعی این پدیده بیش از سایر حوادث طبیعی دیگر اتفاق افتاده است، محققین و صاحب نظران به چهار نوع خشکسالی اشاره نمودند که در نمودار((1 بیان می شود(شکیبا و همکاران،1389،ص:(119
خشکسالی هواشناسی خشکسالی کشاورزی
انواع خشکسالی
خشکسالی هیدرواوژیک ×خشکسالی اقتصادی-اجتماعی
نمودار (1( انواع عمده خشکسالی
3
-4علل وقوع خشکسالی
خشکسالی همانند سایر پدیده های آب و هوایی در نتیجه تغییر و تحولات آب و هوایی ناشی از گردش عمومی اتمسفر به وجود می آید. وقوع خشکسالی هر چند می تواند ناشی از عوامل محلی باشد ولی عمدتاً به دلیل روابط بین بخش هایی از اجزای گردش عمومی اتمسفر است، مهمترین علت های فیزیکی خشکسالی توسط محققین که هنوز به قطعیت نرسیده است و تحقیق در مورد آنها ادامه دارد در نمودار((2 بیان می شود(امیدوار،1390،ص:(88
نقش دمای سطح دریا در ایجاد و تداوم هسته های پر فشار
فرونشینی هوا موج های بلند در بادهای غربی
علل وقوع خشکسالی
نقش سلول های پر فشار نقش انسان
ارتباط بین ناهنجاری فشار
نمودار (2)علل وقوع خشکسالی
-5روش های مطالعه خشکسالی
برای پدیده خشکسالی روش های مطالعاتی خاصی با توجه به شاخص هایی مانند بارندگی، رطوبت خاک، جریان های سطحی، مخازن زیرزمینی، خسارت های اقتصادی و... ارائه شده است که در نمودار((3 نشان داده می شود(امیدوار،1390،ص:(91
روش استفاده از اطلاعات ژئومورفولوژیک و تاریخی
روش تحلیل جریان روش های مطالعه روش تحلیل داده های بارندگی
روش سنجش از دور خشکسالی
روش مطالعه بیلان آب
روش تحلیل همدیدی(سینوپتیک)
نمودار((3 روش های مطالعه خشکسالی
4
-6 آثار و پیامدهای خشکسالی بر محیط زیست در راستای توسعه پایدار
خشکسالی به عنوان یکی از مخاطرات طبیعی است که تأثیر آن را نه تنها در مناطق گرم و خشک، حتی در مناطق مرطوب می توان مشاهده نمود(سلطانی ومدرس،1385،ص(15 بنابراین احتمال وقوع آن در نواحی با رژیم های مختلف اقلیمی وجود دارد(لشنی زند،1383،ص.(15 خشکسالی یک پدیده طبیعی خزنده است که با کمبود رطوبت نسبت به شرایط عادی و به صورت بطئی و کند آغاز شده و به آرامی گسترش می یابد و بر همه ی جوانب فعالیت های بشری تأثیر منفی بر جای می گذارد(انصاری و همکاران،1389،ص(38 و از حوادث استثنایی و تأسف باری است که جوامع انسانی، گیاهی و جانواران و تمام سیستم اکولوژیکی محیط زیست را دستخوش تغییرات شدیدی می نماید(حجازی زاده و همکاران،1389،ص.(27 خشکسالی بر محیط زیست و اقتصاد جوامع در سراسر جهان 57)ص،2002، (Albert j et al و کاهش تولید محصولات کشاورزی، غذا، تلف شدن دام ها، تخریب مراتع، فرسایش خاک، افت سطح آب های زیرزمینی(عزیزی،1382،ص(131 و تغییرات نامطلوب در شکل گیاهان و منابع طبیعی(187ص،2003، ( Yordanov et al و نابسامانی های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و حتی بحران های زیست محیطی به همراه خواهد داشت(محمدی یگانه و همکاران،1391،ص(57 از جمله آثار و پیامدهای این پدیده، کمبود منابع آب شیرین، محدودیت رشد گیاهان، تغییرات زمانی و مکانی، کمبود بارش، افزایش تبخیر و تعرق و افزایش دما و عدم تعادل در محیط زیست، آلودگی محیط زیست، تغییر گونه ها، افزایش بیماری ها، فقر، مهاجرت، افزایش بیکاری، خشک شدن تالاب ها، قحطی(رمضانی گورابی،1384،ص(249، کاهش نیروی کار کشاورزی، کاهش درآمد و افزایش قیمت محصولات می توان اشاره نمود(199ص،2011،.(Edwards et al بدین ترتیب خشکسالی پدیده ای است که می تواند در هر جایی از جهان رخ داده و زیان های قابل توجهی به محیط زیست وارد نماید به همین دلیل ضروری است جهت مقابله با این بلایای طبیعی پژوهش های لازم توسط محققین صورت گیرد(سعادتی و همکاران،1388،ص.(257 در دهه های اخیر توسعه پایدار به عنوان یکی از مهمترین دغدغه های پیشروی انسان مطرح شده است(افشارزاده و پاپ زن،1390،ص(115 و دستیابی به آن نیازمند استفاده از اطلاعات و مطالعاتی در زمینه مدیریت منابع زیست محیطی است(امان پور و باقرزاده کریمی،1388،ص(1، به همین منظورکارشناسان زیست محیطی توجه ویژه ای به توسعه پایدار داشته و بر این اساس منابع اکولوژیکی زمین را شناسایی و ارزیابی می نمایند و طرح ریزی و برنامه ریزی های لازم را انجام می دهند(ورزیده و همکاران،1389،ص(1 بدون تردید می بایست هدف نهایی تمام برنامه ریزی ها جهت رسیدن به توسعه پایدار، تعادل و توازن منطقه ای، توزیع مناسب فعالیتها و استفاده ی حداکثر از قابلیتهای زیست محیطی جهت حفاظت از محیط زیست صورت گیرد(حاتمی نژاد و همکاران،1389،ص.(46
-7 راهکارهای کاهش اثرات خشکسالی
نظام تولیدی و زندگی اجتماعی با چالش ها و مشکلات فراوانی روبرو می باشد که پدیده خشکسالی از جمله آنهاست (سالم،1387،ص.(89 به همین منظور جهت مقابله با این پدیده و پیامدهای آن شناخت و درک دقیق این پدیده و آثار آن در ابعاد مختلف حائز اهمیت است، تا بتوان راهکارهایی در این زمینه ارائه نمود(محمدی یگانه و همکاران،1391،ص.(57 در سال های اخیر پدیده خشکسالی خسارت های فراوانی به بخش کشاورزی وارد نموده است که وجود یک سیستم پیش آگاهی مانند بهره گیری از تصاویر ماهواره ای برای کمک به سیاستگذاران و ذی نفعان ضروری به نظر می رسد(ارشد و همکاران،1387،ص(1 آگاهی از وضعیت خشکسالی، با پیش بینی و پهنه بندی شدت خشکسالی می تواند خطر زیان های ناشی از خشکسالی را تا حد زیادی کاهش دهد(شعبانی،1388،ص(31 جهت بهبود پاسخگویی و واکنش در برابر خشکسالی و کاهش خسارات ناشی از آن اقداماتی اساسی نظیر توسعه زیرساخت ها، سرمایه گذاری، توسعه مخازن آبی به همراه اصلاح ساختار تصمیم گیری، تمرکززدایی، تقویت نهادهای غیردولتی ، کشت گیاهان مقاوم به خشکی، استفاده از فناوری بارورسازی ابرها در نواحی مناسب، ایجاد بانک علوفه، می
5
بایست مورد توجه قرار گیرد در این صورت در جهت توسعه پایدار در کلیه مسائل زیست محیطی می توان حرکت نمود(صالح و مختاری،1386،ص.(99
-8 نتیجه گیری
پدیده خشکسالی را می توان یکی از مخاطرات طبیعی دانست که در مناطق مختلف و در هر شرایط آب و هوایی به وجود می آید. پدیده خشکسالی زیان ها و خسارات زیادی بر محیط زیست زندگی تمام موجودات زنده به وجود می آورد و توسعه پایدار منابع زیست محیطی را با خطراتی روبرو می سازد چراکه در توسعه پایدار می بایست توجه به نسل های آینده و نیاز آنان به محیط زیست و منابع طبیعی توجه ویژه نمود به همین دلیل در جوامع مختلف ایجاد یک مدیریت صحیح و سیستم مدیریت ریسک و لزوم اطلاع رسانی درست و به موقع برای مقابله با این بلایای طبیعی و استفاده بهینه از منابع طبیعی امری لازم و ضروری به نظر می رسد. از این رو جهت کاهش خسارات ناشی از خشکسالی تمامی محققین و مسئولین می بایست اقدامات و تدابیر لازم جهت مبارزه با این پدیده به ظاهر آرام که در دراز مدت عواقب خطرناکی به همراه خواهد داشت، انجام دهند.
-9 پیشنهادها
به منظور پیشگیری و کاهش آثار ناشی از پدیده خشکسالی در مناطق مختلف، راهکارهای زیر پیشنهاد می شود:
- تهیه و اجرای طرح های آمایش سرزمین جهت مقابله با خشکسالی در راستای توسعه پایدار. -استفاده از مشارکت مردم برای مدیریت خشکسالی در مناطق مختلف.
-تقویت مدیریت ریسک به جای مدیریت بحران جهت مقابله با پدیده خشکسال در راستای توسعه پایدار.
-برگزاری دوره های آموزشی جهت آموزش نحوه ی مقابله با پدیده خشکسالی و انجام تدابیر لازم هنگام مواجه شدن با آن و چگونگی مدیریت آن.
- ایجاد کمربند سبز و کاشت نهال، درخت و افزایش پوشش گیاهی مقاوم به خشکی در مناطق مستعد پدیده خشکسالی در راستای توسعه پایدار.
- سرمایه گذاری گسترده دولت ها جهت به کارگیری کلیه امکانات و تسهیلات لازم جهت مقابله با پدیده ی خشکسالی.
- مدیریت صحیح منابع آب و سدها، رودخانه ها، حفظ مراتع و محیط زیست، کنترل چرای دام در مناطق مستعد پدیده خشکسالی در راستای توسعه پایدار.
-10 فهرست منابع
ازکیا، مصطفی و غفاری، غلامرضا((1384؛ جامعه شناسی توسعه ،چاپ پنجم ، تهران: انتشارات کیهان.
آقایی، داود((1382؛ «راهبردهای توسعه ی پایدار در سازمان ملل متحد«، مجله دانشکده ی حقوق و علوم سیاسی، شماره59، تهران: ص -11 .25
امیدوار، کمال (1390)؛ مخاطرات طبیعی. چاپ اول، یزد: انتشارات دانشگاه یزد.
افشارزاده، نشمیل و پاپ زن، عبدالحمید((1390؛»دانش بومی زنان در فرایند توسعه ی پایدار کشاورزی«، مجله زن در توسعه و سیاست، شماره4، تهران: ص.133-115
6
امان پور، محمد تقی و باقرزاده کریمی، مسعود(تاریخ(1392/4/30؛ مدل مفهومی آبخیزداری شهری با رویکرد دستیابی به توسعه پایدار شهری با نگاهی به آبخیزهای تهران، همایش آبخیرداری شهری، (1388)، سایت . www.civilica.com
ارشد، صالح. مرید، سعید. مباشری، محمدرضا و آقا علیخانی، مجید((1387؛»توسعه مدل ارزیابی آسیب خشکسالی کشاورزی برای گندم دیم در استان کرمانشاه با استفاده از روش های آماری و هوشمند«، مجله تحقیقات مهندسی کشاورزی، دوره9، شماره3، تهران: ص.22-1
افتخار جهرمی، گودرز((1388؛ »حقوق بشر، محیط زیست و توسعه پایدار«، مجله تحقیقات حقوقی، شماره50، تهران: ص .24-9
انصاری، حسین. داوری، کامران و ثنائی نژاد، حسین((1389؛»پایش خشکسالی با استفاده از شاخص بارندگی و تبخیر و تعرق استاندارد شده(«(SEPI، توسعه یافته بر اساس منطق فازی، نشریه آب و خاک(علوم و صنایع کشاورزی)، جلد24، شماره1، تهران: ص.52-38
بهنیافر، ابوالفضل. حبیبی نوخندان، مجید و دولتی، رضا((1389؛»آثار و پیامدهای خشکسالی بر منابع آب حوضه مرکزی گناباد طی دوره «1365-1385، مجله جغرافیای طبیعی، دوره7،شماره3، تهران: ص.66-53
حسینی، محسن((1382؛»امکان سنجی ایجاد سازمان های غیردولتی حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی«، مجله محیط شناسی. دوره29، شماره31، تهران: ص.114-105
حاتمی نژاد، حسین، حسینی، محمد و حسینی، علی((1389؛»جایگاه و نقش علم جغرافیا در سامان دهی فضای سرزمین«، مجله رشد آموزش جغرافیا، شماره1، تهران: ص .51-46
حجاری زاده، زهرا. جوی زاده، سعید و موسوی، مجتبی((1389؛» بررسی سیر خشکسالی اقلیمی و اثرات آن بر کشت گندم در استان بوشهر«، فصلنامه علمی- پژوهشی انجمن جغرافیای ایران، سال 8، شماره24، تهران: ص.44-27
