بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر، تبیین و تحلیل اصول تغذیه بر محوریت آیه "کلوا و اشربوا ولا تسرفوا" است. امام علی علیه السلام تمام طب را در این آیه شریفه دانسته اند و همچنین پیامبرصلی االله علیه و آله اسراف در خوردن را سرچشمه همه ی دردها و پرهیز از آن را سرچشمه همه ی داروها می دانند. تنها در مکتب اسلام است که به صورت همه جانبه به ابعاد وجودی انسان توجه شده و در هر موردی دستورات کامل ارائه نموده، مصداق این ادعا آیه شریفه"کلوا و اشربوا و لاتسرفوا" می باشد، تائید بر این مطلب نمونه های بارز ی است که در احادیث مشاهده می شود. واژه اسراف معنای جامعی دارد، در بحث تغذیه نیز به هرگونه خروج از حد اعتدال درکمیت وکیفیت به صورت افراط و تفریط و تجاوز ازحلال به حرام، اسراف اطلاق می شود. که پیامد های جسمی و روحی آن باعث بازماندن انسان، از سعادت می شود. ضرورت رعایت اعتدال درآیه شریفه،که یک مبنای اساسی در تغذیه به شمار رفته و با محوریت آن اصول تغذیه از جمله رعایت اصل اعتدال در خوردن به دو صورت افراط و تفریط، اصل عدم تجاوز ازحلال به حرام در خوردن، استخراج می شود؛ از اهم دستاورد هاست. روش این تحقیق، توصیفی تحلیلی است. ابزارگردآوری اطلاعات، به صورت کتابخانه ای با مراجعه به منابع اصلی و نرم افزارها به صورت ثبت اطلاعات در فیش های تحقیقی می باشد.
1 مقدمه
اسراف به معنای خارج شدن ازحدّ اعتدال و تجاوز ازحدّ در هر عملی است. و واژه جامعی است که هر گونه زیاده روی در کمیّت وکیفیّت و... شامل میشود - راغب اصفهانی، . - 407 :1412 اسراف مصادیق گوناگونی دارد مانند: زیاد خوردن و آشامیدن، و تجاوز از خوردن خوراکیهای حلال و روی آوردن به حرام و ... - عباس نژاد، . - 176 :1385 دستور پرهیز از اسراف در تغذیه، از ناحیه خداوند درآیه "کلوا و اشربوا و لاتسرفوا" - اعراف: . - 31 صادر شده است و اولین مفهومی که از آیه در ذهن نقش می بندد زیاده روی در مصرف غذاست، اما مفهوم آیه فراتر از آن است. و منظور از" لا تسرفوا" تنها زیاد خوردن و مقدار غذا نیست بلکه شامل نحوه مصرف نیز می شود. درغیر این صورت با آیات دیگر منافات دارد، زیرا؛ آیه 33 اسراء میفرماید: - ... در کشتن اسراف نشود - یا آیه 6 نساء میفرماید: - اموال یتیمان را به اسراف نخورید. - منظور این است که حتی کشتن یک نفر به ناحق گناه است یا مصرف ذرهای از اموال یتیم به ناحق اسراف میباشد. در تغذیه نیز همین وضعیت حاکم است و منظور از اسراف - هرگونه افراط و تفریط - ، پرخوری و خوردن غذایی که مضر باشد، حتی به مقدار کم اسراف است. - بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه، 4 :1385، . - 316فلسفه ی احکام و قوانین اسلامی، تکاملمادّی و معنوی جامعه انسانی است . در باب تغذیه مهم ترین رهنمود قرآن، حلال و طیب بودن است. و این مساله نشان دهنده ی این است که رهنمودهای اسلام تضمین کننده سلامت جسم و روح انسان با هم می باشد. حال این سوالات مطرح است که، اعتدال در تغذیه طبق آیهکُلُوا"اشْرَبُواوَتُسْرِفُواوَلا"چگونه محقق می شود؟ و چگونه خوردن غذای حرام، مصداق اسراف واقع می شود؟ باید گفت اسراف یعنی مصرف نا به جا، که شامل پرخوری،کم خوری بیش ازحد و خوردن غذای مضر - اعم از حلال و حرام - ، اسراف است. بنابر این برای هر امری سه حالت می توان تصور کرد: افراط، اعتدال و تفریط. دیگر اینکه باتوجه به احادیث، آنچه حلال است صلاح و بقا و آنچه حرام، موجب تباهیاند. - ابن بابویه، 2 :1385، 592 ؛ ذهنی تهرانی،2 :1380، 883 ؛ محمدی ری شهری، 1 :1385،. - 13 طبق معنای واژه اسراف، تجاوز ازحلال به حرام در امر تغذیه نیز اسراف محسوب می شود. ضرورت تحلیل اصول تغذیه بر محور آیه شریفه مشکلات فراروی افراد در عصر حاضر و ابتلاء به انواع بیماری ها است که باعث تغییرجهت مسیر زندگی و مختل شدن هدف آن می شود. که این امر ناشی از، عدم رعایت اصل اساسی تغذیه است و به همین علت خداوند در ادامه آیه می فرماید"لایحب المسرفین" یا در جای دیگر در مورد شخص مسرف می فرمایدالْمُسْرِفِینَوأ"نﱠ
هُمْأَصْحابُالنﱠارِ" - غافر: . - 43 که موید اهمیت ویژه رعایت آن می باشد. در این پژوهش سعی بر آن است که بر خلاف غالب کتب و مقالات موجود که با صبغه ی طب غرب و مدرن نگاشته شده اند، اصول تغذیه را به عنوان یک عامل موثر و تحقق بخش سلامت جسم و روح با رویکرد قرآنی و روایی، تبیین و مورد کاوش قرارگیرد. از اینرو روش پژوهش، توصیفی تحلیلی است. ابزارگردآوری اطلاعات، به صورت کتابخانه ای با مراجعه به منابع اصلی و نرم افزارها به صورت ثبت اطلاعات در فیش های تحقیقی می باشد.
1 جایگاه طب پیشگیرانه در اسلام
با توجه به آیات و روایات این مسئله واضح است که یکی از اهداف اصلی و حکمت هایمهمّ احکام و قرّراتم اسلامی،طبّ پیشگیرانه، از طریق پیشگیری از بیماری ها و تأمین سلامت انسان است. خداوند متعال، تصریح میکند که قرآن و برنامههای نورانی و حیات بخش آن، جامعه بشر را به راه های تأمین سلامت، رهنمون میگرداند، - محمدی ری شهری، 1 : 1385، . - 11 و می فرماید:یَهْدِی»بِهِاللﱠهُمَنِاتﱠبَعَرِضْوانَهُسُبُلَالسﱠلامِ« - مائده - 16:؛ خداوند، هر که را از خشنودی او پیروی کند، به وسیله آن ]کتاب[ به راههای سلامت، رهنمون میشود. انسان میتواند با پیوند با خدا و برنامههایی که او برای زندگی بشر ارائه کرده، به بزرگترین نعمتهای الهی دست یابد و نه تنها آخرت، بلکه سلامت و سعادت و خوشبختی دنیای خود را نیز تأمین نماید. قرآن کریم اگر چه کتاب طبی نیست ولی در آن به اصول کلی برای تندرستی و درمان پرداخته شده و این اصول در کنار روایات معصومین و تجربیات بشر می تواند پاسخ گوی نیازهای طبی بشر باشد. قرآن یک قاعده و چهارچوب کلی و اساسی برای تغذیه ارائه میدهد و میفرمایدکُلُوا:»اشْرَبُواوَتُسْرِفُواوَلاإِنﱠهیُ حِبﱡلامُسْرِفِینَ؛الْ - اعراف: . - 31 و بخورید و بیاشامید، ]ولی[ زیادهروی نکنید؛ که او اسرافکاران را دوست نمیدارد. « حال با توجه به قاعده و چهار چوب کلی تغذیه که در آیه شریفه مطرح شده؛ باید پیرامون مفهوم واژه اسراف بررسی ویژه ای صورت پذیرد.
2 رعایت اصل اعتدال درتغذیه
آنچه در تغذیه ضروری است رعایت اعتدال می باشد، با توجه به بررسی واژه اسراف که بدان اشاره شد اسراف به معنای خروج از حد اعتدال در هر امری است و کلمهی جامعی است که هر گونه مصرف نا بجا یا مصرف چیزی به ناحق، را شامل میشود. از اینروی در بحث تغذیه، افراط و پر خوری، تفریط و بد خوری وتجاوز از حلال به حرام همگی از مصادیق اسراف محسوب می شوند. و در این قسمت به سه محور اصلی ضرورت اعتدال در خوردن وآثار جسمی، اخلاقی و معنوی آنها، که عبارتند از؛ عدم افراط - پرخوری - ، عدم تفریط - بدخوری - و عدم تجاوز از حلال به حرام پرداخته خواهد شد.
.1-2رعایت عدم افراط - پرخوری -
یکی از موارد اسراف در آیه ی شریفه"کلوا واشربوا ولا تسرفوا"پرخوری می باشد که برای حفظ اعتدال باید از آن پرهیز نمود در اینجا به آثار سوء جسمی و روحی عامل پرخوری، به عنوان یکی از مصادیق اسراف پرداخته می شود :توصیه های طبی قرآن گاه در شکل منهیات بوده و در حقیقت نقش »پیشگیری« را دارد یکی از این دستورات نهی از پرخوری و اسراف است. قرآن در توصیهای عام، مخاطبان خود را از »اسراف« برحذر میدارد و میفرماید؛ »اسرافکاران برادران شیطانند.« که این اسراف شامل همهگونه موارد زیاده روی در امور میگردد - بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه، 2، . - 397 در توصیه ای خاصتر، آیات قرآن انگشت تأکید خود را بر نهی از اسراف در خوردن و آشامیدن میگذارد و میفرماید:وَکُلُوا»شْرَبُواوَتُسْرِفُوَلاإِنﱠهُوا لا یُحِبﱡالْمُسْرِفِینَ« - اعراف: آیه . - 31 چنانچه پیامبر - صلی االله علیه وآله - نیز طب را در این دستور خویش خلاصه کرده است:»المعده بیت کل داء و الحمیه رأس کل دوا «؛ معده خانه همه بیماریها است و امساک و پرهیز، سرآمد همه داروهاست. امیر المومنین علی - علیه السلام - نیز درپاسخ به این سوال - إنﱠفِیالقُرآنِکُلﱠعِلمٍإلﱠالطﱢبﱠ؟؛ا آیا در قرآن، همه دانشها هست به جز دانش طب؟ - فرمودند: - أماإنﱠفِیالقُرآنِلَایَهًتَجمَعُالطﱢبﱠکُلﱠهُ: وَکُلُوا»اشْرَبُواوَوَسْرِفُوا؛لاتُ زنهار! در قرآن، آیهای هست که همه طب را یک جا در خود گرد آورده است: بخورید و بیاشامید؛ ولی زیاده روی نکنید - قطب الدین راوندی، .75 :1407 ؛ محمدی ری شهری، 2 :1385، . - 98 هرچند این دستور قرآن ساده به نظر میرسد اما امروزه یکی از مهمترین دستورات بهداشتی و پزشکی است که توجه به آن موجب پیشگیری از بسیاری بیماریها است. در روایات نیز چنین تأکیداتی دیده میشود. و بی تردید تغذیه سالم و منطبق با استاندارد های اسلامی نقشی بسزا در سلامت جسم و روح انسان دارد و او را در طی مسیر تکاملی اش یاری می دهد.
.1-1-2آثار منفی پرخوری بر جسم
ایجاد مواد اضافی و بیماری ساز در بدن
در روایات بسیاری پرخوری را امری نادرست بر شمرده و نسبت به آثار زیانبارآن تاکید نموده اند. و از نظر علم پزشکی نیز بیشتر امراض ریشه در این رویه ی اشتباه تغذیه ای دارد. از این روی امام صادق - علیه السلام - در تبیین این امر می فرمایند: کم خوری، در میان هر طایفه ای، ستوده است؛ زیرا منفعت باطن و ظاهر ، در آن است. - گیلانی، . - 269 :1377 می توان گفت مقصود امام صادق - علیه السلام - از منفعت باطن، تاثیرات مثبت روحی، میانه روی و اعتدال است و منظور از منفعت ظاهر فواید جسمانی این عملکرد شایسته است، که بر جسم و جان انسان می گذارد. و از این طریق است که روح سالم انسان با مرکب سالم جسمش می تواند به نهایت کمال و سعادت دست یابد. مهم ترین اثر سوء پرخوری برجسم ایجاد مواد اضافی در بدن است. امروزه طی تحقیقات دانشمندان ثابت شده که سرچشمه بسیاری از بیماری ها- غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده در بدن باقی می ماند. در نتیجه یکی از ضررهای پرخوری و استفاده از غذاهای گوناگون ایجاد مواد اضافی در بدن است که به دلیل هضم نشدن به صورت خام وارد خون شده و به تدریج زمینه بیماریهای خطرناک را به وجود میآورد. پس برای درمان بسیاری از بیماری های ناشی ازاین مواد اضافی، نخستین گام این است که این مواد مزاحم را که در حقیقت زباله های تن انسانند، بسوزند و جسم پاکسازی شود. چنانچه امام علی - علیه السلام - می فرمایند: »إیاک و إدمان الشبع، فإنه یهیج الأسقام، و یثیر العلل«؛ بدین معنا که از افراط درخوردن از روی سیری بپرهیزکه این کاربیماری ها را برمی انگیزاند - علی بن موسی - علیه السلام - ، . - 66 :1419 که حضرت به عوارض نادرست این عملکرد نادرست هشدار می دهند.
