دانلود مقاله حدیث پژوهی آیه تطهیر

بخشی از مقاله

مقدمه

عصمت اهلبیت پیامبر با ادله عقلی و نقلـی بسـیارى پشـتیبانی مـیشـود کـه از آن جملـه، آیـه تطهیر است. خداوند در ضمن آیه 33 سورة احـزاب مـیفرمایـإِنﱠمـاد:» دُیرذهِبَیـاللّـهلِ عَـنْکُمُیـ الرﱢجْسهْلَطَهﱢرَکُمْأالْبَتِیوَی تَطْهیرا«؛ خداوند میخواهد آلـودگی را از شـما خانـدان ]پیـامبر[ دور

کند و شما را به نیکی، پاك گرداند.

مفسران و محققـان از گذشـته تـا کنـون گفتوگوهـاي بسـیاري دربـارة مـراد ایـن آیـه کردهانـد و احتمالهاي گوناگون و چهبسا شاذي را مطرح ساختهاند. پژوهشگران شیعه معتقدند که ایـن آیـه شـریفه در شأن پنج تن آل کسا نازل شده است و براي اثبات ایـن ادعـا و نقـد دیـدگاههاي مخـالف، از دیربـاز کتابها و مقالات پرشماري نگاشتهاند. از جمله این آثار میتوان بـه کتابهـایی ماننـد اهلبیـت در آیـه تطهیر، نوشته سیدجعفر مرتضی عاملی، آیه التطهیر، رویه مبتکرة به قلم آیـتاالله فاضـل لنکرانـی و کتـاب مفصل و گستردة پژوهشی جدید دربارة آیه تطهیـر، نوشـته عبـدالرحمان بـاقرزاده و نیـز مقـالاتی چـون »تفسیر تطبیقی آیه تطهیر از دیدگاه مذهب اهلبیت و اهلسنت با تأکید بر پاسخگویی بـه شـبهات قـدیم و جدید«، نوشته ایلقار اسماعیلزاده، مقاله »اهلبیت در آیه تطهیـر«، نوشـته اسـماعیل تـاجبخش و مقالـه »اهلبیت در آیه تطهیر کیاناند؟«، نوشته محمدابراهیم جناتی اشاره کرد. اینها نمونهاي از صـدها پـژوهش در زمینه آیه تطهیر است؛ اما تمایز این نوشته با دیگر آثـار، تکیـه بـر روایـات بـراي بازشـناخت مفهـوم اهلبیت در این آیه است. این پژوهش با شیوة کتابخانهايـ اسنادي روایات از منـابع اصـلی، و سـپس بـا روش توصیفیـ تحلیلی و استفاده از ابزارهاي نقد حدیث، درصدد تبیین مصداق آیه تطهیر است.

در این گفتار، پس از اشاره به مهمترین دیدگاهها درباره شأن نزول آیـه تطهیـر، روایـات شـأن نـزول این جمله گزارش میشود. پس از آن، ضمن ارزیابی گزارشهاي تعمیم آیه تطهیـر نسـبت بـه همسـران پیامبر، اشکالهاي آن مطرح میگردد. در پایان نیز مهمترین روایت در زمینـه تخصـیص ایـن جملـه بـه همسران پیامبر (روایت عکرمه از ابنعباس) نقد و ارزیابی میشود.

۱. دیدگاههای مطرح درباره شأن نزول آیه تطهیر

دانشمندان و مفسران فریقین درباره شأن نزول آیه تطهیر و کیستی اهلبیت، دیـدگاههایی گونـاگون مطرح کردهاند؛ از جمله آل کسا، همسران پیامبر و بنیهاشم (شوکانی، بیتـا، ج4، ص.(280 - 278 با صرفنظر از نظرات شاذ، سه نظر دربـارة کیسـتی اهلبیـت در آیـه، بیشـترین طـرفدار را دارد: .1 تنها پنج تن آل کسا؛ .2 تنها همسران پیامبر؛ .3 همسران پیامبر و آل کسا.

حدیثپژوهی آیه تطهیر  ۷۶

یکی از بهترین طرق راهیابی به حقیقت در این زمینه، بازخوانی روایات مرتبط با ایـن آیـه است. نظر به اینکه آیات قرآن در مناسبتهاى مختلف و متناسب با مقتضیات گوناگون نـازل شدهاند، بازگشت به گزارشهاى تاریخی و بازخوانی روایتهاى مـرتبط بـه آیـات، از جملـه راههاى دستیابی به مراد الهی از آیات قرآن است؛ بهویژه آیاتی که ناظر بـه افـراد یـا جریـانی ویژهاند. بنابراین بررسی گزارشهاى روایی و بحـثهـاى تـاریخی ایـن آیـه در عصـر نـزول میتواند قرینهاى بر شناخت شأن نزول آن باشد.

۲. روایات مربوط به شأن نزول آیه تطهیر

از میان سه احتمال یادشده، بیشترین روایات ناظر به احتمال اولاند. افزون بر پیامبر و امیر مؤمنـان ، از

ابنعباس، ابوسعید خدرى، انسبن مالک، سعدبن ابیوقاص، ام سـلمه، عایشـه، زینـب بنـت جحـش و

جمعی دیگر از صحابه، روایت شده که این آیه در شأن پنج تن آل عبا (پیـامبر، علـی، فاطمـه، حسـن و حسین( نازل شده است (طبري، 1412، ج22، ص7 - 5؛ ثعلبـی نیشـابوري، 1422، ج8، ص42 و 43؛ حسکانی، 1411، ج2، ص140 - 18؛ سیوطی، 1404، ج5، ص198 و.(199 راونِیا این شأن نـزول را تـا 49 تن از صحابی و همسران پیامبر برشمردهاند (سبحانی، بیتا، ج10، ص.(154 بـراي نمونـه ابـوجعفر طبرى از اعمش، و او از عطیه، و او از ابوسعید خدرى، و او از پیامبر چنین نقل میکند: »این آیـه دربارة پنج نفر نازل شده است: من، علی، حسن، حسین و فاطمه« (طبري، 1412، ج22، ص.(5

آیه تطهیر محور »حدیث کسا« قرار گرفته است. این حدیث از پرسندترین روایات است که بـه حـد تواتر میرسد. این حدیث در کتابهاي معتبر روایی اهل سنت و شیعه گزارش شده اسـت کـه در ایـن زمینه میتوان به صحاح و مسانید اهل سنت و صحاح شیعه و نیز تفسیرهاي معتبر شـیعه و اهـل سـنت اشاره کرد (براي نمونه، ر.ك: نیشابوري، بیتا، ج2، ص130 و131؛ ترمذي، 1403، ج7، ص30ـ31 و329؛ ابنحنبل، بیتا، ج1، ص331؛ ج4، ص107 و ج6، ص292؛ ثعلبـی نیشـابوري، 1422، ج8، ص42ــ 43؛ قمی، 1367، ج2، ص193؛ کلینی، 1407، ج1، ص.(287

ابوسعید خدرى، انسبنمالک، سعدبن ابیوقاص، عایشه، ام سلمه و بسیارى از صحابه تـراز نخسـت این حدیث را گزارش کردهاند. براى نمونه طبرى آن را به شانزده طریق، از ده صحابی بزرگ نقـل کـرده است (طبري، 1412، ج22، ص.(7-5

همسران پیامبر نیز جریان این حدیث و نزول آیه تطهیر در شأن پنج تن آل کسا را گزارش کردهاند. از جمله عایشه میگوید:

۸۶  ، سال هفتم، شماره اول، پیاپی ۳۱، بهار و تابستان ۳۹۳۱

در صبحگاهی، رسولاللّه درحالیکه بر دوش او عبایی مشکی بود، خارج شد. حسن آمـد. پـس او را

داخل آورد. سپس حسین آمد و با او داخل شد. سپس فاطمه آمد؛ او را داخل آورد. سپس علی آمد، او را داخل آورد. آنگاه گفت:ذهِبَإنﱠما»دُعَنْکُمُیریاللّهلِی الرﱢجْسهْلطَهﱢرَکُمْالْبأتِیوَی تَطْهیرا« (احـزاب: (33 (ابنحنبل، 1425، ص183؛ ابنبطریق، 1407، ص.(34
در روایتی دیگر، گزارش شده است که از عایشه دربارة امیر مؤمنان پرسیدند. وى گفت:

دربارة محبوبترین شخص نزد پیغمبر از من میپرسی؟ و از همسر محبوبترین شخص نزد پیغمبر از من میپرسی؟ من دیدم رسولاللّه علی، فاطمه، حسن و حسین را زیر یک پارچه جمـع کـرد، سـپس گفـت: پروردگارا اینان خاندان و نزدیکان خاص من هستند. پس آلودگی را از آنها دور گردان و آنان را به نیکی، پاك گردان (ثعلبی نیشابوري، 1422، ج8، ص42ـ .(43

نمونه دیگر روایات این باب، روایت زینب بنت جحش اسـت. اسـماعیلبنعبدااللهبنجعفر طیـار از پدرش نقل میکند:

هنگامی که پیامبر دریافت که رحمت از آسمان در حال ریزش است، گفت: »کیست که بخواند کسانی را که من میخواهم آنها اینجا باشند؟« و این جمله را دو بار تکرار کرد. زینب گفت: »اي رسول خدا، من ]آنها را فرا میخوانم.«[ پیامبر گفت: »علی، فاطمه، حسن و حسین را نزد من بیاور.« حسن را در سـمت راسـت،
حسین را در سمت چپ و علی و فاطمه را جلویش نشاند؛ سپس پوششی از پارچه خیبري روي آنها کشید و فرمود:اللّهم» لکلّ نبی أهل، وهؤلاء أهلی«؛ پروردگارا، هر پیامبري اهلی دارد و اینان اهل من هستند. آنگاه خداوند چنین نازلذهِبَکرد:إنﱠما»دُعَنْکُمُیریاللّهلِی الرﱢجْسهْلطَهﱢرَکُمْالْبأتِیوَی تَطْهیرا.« زینب پرسید: »اي پیامبر، آیا من همراه شما داخل نشوم؟« پیامبر فرمود: »همانجا بایست که همانا اگر خدا بخواهـد در خیـر هستی« (ثعلبی نیشابوري، 1422، ج8، ص43؛ حسکانی، 1411، ج2، ص.(54

این دسته روایات به قدرى فراوانانـد کـه گـاه واژة »کثیـر« (حسـکانی، 1411، ج2، ص(18، گـاه »کثیـر بیشمار« (حسینی استرآبادي، 1409، ص(449 و گاه »متواتر« (معرفـت، 1388، ص(110 برایشـان بـهکار رفته است. طبري و سیوطی، دو مفسر معتبر اهل تسنن، روایات مربوط به نزول آیـه در شـأن آل کسـا را بـا طـرق گونـاگون از صـحابه بـزرگ و همســران پیـامبر نقـل کردهانـد؛ از جملـه از ابوسـعید خــدري،

وائلهبناسقع، سعدبن ابیوقاص، ابوحمراء (هلالبنحارث)، ابـوهریره الدوسـی، انسبنمالـک، عایشـه و ام سلمه (طبري، 1412، ج22، ص7-5؛ سیوطی، 1404، ج5، ص198ـ.(199

همچنین ترمذي دربارة آیه تطهیر و تطبیق آن بر آل کسا از ام سـلمه و انسبنمالـک و عمـربن ابیسلمه ( ترمذي، 1403، ج4، ص30ـ31؛ ج5، ص(328 و در زمینه معرفی اهلبیت از نظر پیـامبر، از سعدبن ابیوقاص (همان، ص(293 روایت کرده اسـت . مسـلم نیـز در ایـن زمینـه از صـحابه و همسران پیامبر روایت دارد (نیشابوري، بیتا، ج7، ص123 و.(130

حدیثپژوهی آیه تطهیر  ۹۶

سند این روایات نیز نزد بزرگان اهل تسنن صحیح و معتبر است. براي نمونـه، ترمـذي روایتـی را از امسلمه نقل میکند که پیامبر حسن و حسین و فاطمه و علی را زیر کسا برد و آنان را اهلبیت خود خواند و اجازة ورود به ام سلمه را نداد. ترمذي پس از نقل این روایت مینویسد: »این حدیثی حسن و صـحیح است و برترین روایتی است که در این باب نقل شده است. در این بـاب از انـس و عمـربن ابیسـلمه و ابوحمرا نیز روایت وجود دارد« (ترمذي، 1403، ج5، ص.(361

محدثان و مفسران شیعه نیز این شأن نزول را از طریق معتبر و صحیح نقل کردهاند؛ از جمله کلینی بـا صحیح متصـل و مسـند از علیبنابـراهیم از محمدبنعیسـی از یـونس و علیبنمحمـد از سـهلبنزیاد ابیسعید از محمدبنعیسی از یونس از ابنمسکان از ابوبصیر از امام صادق روایت کرده است خداوند در کتابش فرمود:ذْهِبَإِنﱠمادُ»رِاللﱠهُیعَنْکُمُیلِی الرﱢجْسهْلَ أالْبطَهﱢرتِیوَیکُمْتَطْهِیرا«؛ و پیامبر علی و حسن و حسین و فاطمه را زیر کسا برد و گفت: خدایا، »هر پیامبر را اهل و ثقلی است و اینان اهلبیت من و ثقل من هستند.« ام سلمه پرسید: »آیا من از اهل تو نیستم؟« پیامبر فرمود: »تو بر خیر هستی ولکن اینان اهل و ثقل من هستند« (کلینی، 1407، ج1، ص286ـ .(287

مجلسی نیز 34 روایت دربارة تخصیص آیه تطهیر به آل کسا، از طرق معتبر شیعه و چهار طریق معتبر نزد اهل تسنن نقل میکند و میگوید: اینها افزون بر یازده طریق معتبر دیگر نزد اهل تسنن است (مجلسی، 1403، ج35، ص206ـ.(227 وي در ادامه در رد ادعاي نزول آیه در شأن همسران پیامبر به بیش از بیست روایت اشاره میکند (همان، ص228ـ.(230
افزون بر اینها، دانشمندان بزرگ اهل تسنن براساس روایات یادشده، معتقد به نزول آیه تطهیر در شأن آل کسا شدهاند یا بدان اعتراف کردهاند. ابنحجر هیثمی میگوید: »اکثر مفسران بر آناند که آیه تطهیـر در شأن آل کسا نازل شده است« (هیثمی، 1965م، ص.(143 ابنکثیر و فخر رازي نیـز خطـاب آیـه تطهیـر نسبت به خصـوص همسـران پیـامبر را رد کردهانـد (ابنکثیـر، 1419، ج6، ص365؛ رازي، 1420، ج25، ص.(168 همچنین طبري در تفسیر روایی خود از ابوسعید خدري، انسبن مالک، ابوالحمراء ابواسـحاق، وائلهبن اسقع، ابوهریره، عمربن ابیسلمه، علیبنحسین ، عایشه و ام سلمه روایت میکند کـه منظـور از اهلبیت در آیه تطهیر، خصوص پنج تن هستند و چینش این روایات در تفسیر طبري، خود قرینـهاي بـر دیدگاه وي در این زمینه است (طبري، 1412، ج22، ص.(7-5

در مقابل این کثرت و تضافر روایات، گزارشهاى معدودى دربارة شمول آیه تطهیر نسبت به همسران پیامبر یا نزول آن در خصوص همسران پیامبر نقل شده است. طبرى در تفسیرش، پـس از آنکـه چنـدین صفحه متوالی را به روایات نزول آیه در خصوص آل کسا اختصاص میدهد، به تکگزارشی اشاره میکند

۰۷  ، سال هفتم، شماره اول، پیاپی ۳۱، بهار و تابستان ۳۹۳۱

و از آن میگذرد. وى از اصبغبننباته نقل میکند که عکرمه در بازار ندا سر مـیداد کـه ایـن آیـه دربـارة همسران پیامبر است و اگر کسی بخواهد، براى او این مطلب را اثبات میکنم (همان، ص.(7

۳. نقد گزارشهای تعمیم یا تخصیص آیه نسبت به همسران پیامبر

گزارشهایی دربارة تعمیم آیه تطهیر نسبت به همسران پیامبر نقل شده که با چند مشکل روبهرویند:

۱ـ۳. قرار گرفتن در برابر کثرت روایات مخالف

در برابر روایات متضافر یا متواتر یادشده، گزارشهاى مربوط به تطبیق آیه تطهیر بر همسران پیامبر بـه ده روایت نیز نمیرسند که از نظر اعتبار، توانایی رویارویی با روایات دیگر را ندارند. این حقیقت به حـدى آشکار است که طرفداران نظریه همسران پیامبر را نیز ناچار به نقل روایات مربوط به آل کسا کرده است. براى نمونه سیوطی در تفسیر روایی خود (که آن را با هدف گردآورى روایـات تفسـیرى تـدوین کـرده) معتقد است که آیه تطهیر ناظر به همسران پیامبر است. او در اینباره به سه گزارش استناد میکند، اما خود وى بیش از چهار برابر این تعداد، دربارة نزول آیه تطهریدر حق خصوصِ خانوادة امیـر مؤمنـان روایـت میکند (سیوطی، 1404، ج5، ص198ـ.(199
این مسئله دربارة خود راویان این گزارشها نیز روي داده است؛ چراکـه در گزارشـی بـه ابـنعبـاس نسبت داده شده است که آیه تطهیر دربارة همسران پیامبر است؛ حال آنکه خود وى روایت کرده که ایـن جمله در شأن آل کسا نازل شده است (همان، ص199؛ حسکانی، 1411، ج2، ص50ـ.(51 همین تناقض، در انتساب گزارش مربوط به همسران پیـامبر، دربـارة روایـت کلبـی وجـود دارد (شـوکانی، بیتـا، ج4، ص278ـ.(279 این نشان میدهد که امثال ابنعباس و کلبی از این سخنان مبـرا هسـتند و دسـت ناپـاك جاعلان در این روایات ساختگی هویداست؛ آنان که چنین گزارشهایی را ساخته و بـه بزرگـانی چـون ابنعباس نسبت دادهاند.

همین مسئله سبب بیتوجهی مفسران به اینگونه گزارشها شده است. همانگونه که اشاره شد، مفسر بزرگ جهان اسلام، طبرى، در برابر شمار بسیارى از روایات مربوط به آل کسا، بـه تـکگزارشـی اشـاره میکند و میگذرد. اینها، همه، قراین و شواهدى بر سستی و ضعف این دست روایتنماها هستند.

۲ـ۳. روایات بیانگر مفهوم »اهلالبیت«

واژة »اهلالبیت« به معناى »اهل و ساکنان خانه« است (ابنمنظور، 1414، ج11، ص(28 و تا زمان نزول آیه تطهیر، در معناى ویژهعَلَماي نشده بود. گزارشهاى حدیثی فراوانی در کتب تفسیرى و روایی اهل تسنن

حدیثپژوهی آیه تطهیر  ۱۷

و شیعه دربارة مفهوم »اهلالبیت« نقل شدهاند که نشان میدهند مراد از اهلبیت، خصـوص خـانوادة امیـر مؤمنان است. بر اساس این روایات، پیامبر ماهها، هنگام گذر از کنار خانه حضرت فاطمه آنها را بـا واژة اهلالبیت خطاب میکرد. ابوحمراء میگوید:

در زمان پیامبر، به مدت شش ماه نگهبان شهر بودم و در این مدت میدیدم کهامبرپی هنگام طلوع فجر، درِ خانه علی و فاطمه میآمد و میفرمود: »الصلوة الصلوةرحمکمذْهِبَیاالله،إِنﱠمادُعَنْکُمُاللﱠهُرِییلِی الرﱢجْسَهْلَأ

طَهﱢرَکُمْالْبَتِیوَتَطْهِیراًی، شما را به نماز سفارش میکنم؛ خداوند شما را در سایه رحمت خویش قرار دهد؛ همانا خداوند میخواهد آلودگی را از شما اهلبیت دور کند و شما را به نیکی، پـاك گردانـد (طحـاوي، 1333، ج1، ص338ـ339؛ طبري، 1412، ج5، ص.(198

بیتردید پیامبر هرگز این رفتار ویژه را بیهوده انجام نمیداد، بلکه در پی شناسـاندن اهلبیـت خـود بـود. بنابراین اهلبیت، خصوص همین مخاطبان پیامبر (اهل خانه حضرت علی و فاطمه( بود و نه دیگـران؛ چراکه پیامبر نفرمود که اینان جزو اهلبیت هستند، بلکه آنان را همان اهلبیت خود معرفی کرد. همچنـین براساس گزارشهاى روایی بسیارى، حضرت رسول بر تکتک نامهاي اهلبیت خود تصریح کرده است. براى نمونه در جریان مباهله، حضرت رسول علی و فاطمه و حسن و حسین را بـا نـام فـرا خوانـد و فرمود: »اینان اهل من هستند« (نیشـابوري، بیتـا، ج7، ص121؛ ابنحنبـل، بیتـا، ج1، ص185؛ ترمـذي، 1403، ج4، ص294؛ ج5، ص302؛ حاکم نیشابوري، بیتا، ج3، ص150؛ بیهقی، بیتا، ج7، ص.(63 ایـن روایت نیز با بیانی که گذشت بر حصر اهلبیت در خانوادة حضرت فاطمه دلالت دارد.
این اهتمام ویژة پیامبر در معرفی اهلبیت خود، دغدغه ایشـان بـراى ثبـوت و تأکیـد و رسـوخ ایـن اصطلاح در میان مسلمانان را میرساند. حضرت رسول با پیگیرى مستمر این شیوه، قصد ابهـامزدایـی از این مسئله را داشت تا مسلمانان در اینباره دچار تردید نشوند. امام صادق میفرماید:

اگر رسولاللّه سکوت میکرد و اهل خود را مشخص نمیساخت، آلعباس و آلعقیل و بسـیاري دیگـر آن را

ادعا میکردند. لیک خداوند در کتابش جملإِنﱠماه»دُیریاللّهذهِبیعَنْکم...« را نازل کرد و علی، حسـن، حسـین و فاطمه مرجع این آیه بودند. ازاینرو رسول خدا در خانه ام سلمه، دست آنان را گرفـت و زیـر کسـا بـرد و
گفت: پروردگارا، هر نبی را ثقل و اهلی است و اینان ثقل و اهل من هستند (کوفی، 1410، ص110ـ.(111

این روایت در تفسیر فرات کوفی گزارش شده که سند آن، به صـورت معـنعن از امـام صـادق روایـت شده است؛ اما در این سند، راویان به صورت تکتک ذکر نشدهاند که این خللـی بـه سـند ایـن روایـت وارد نمیسازد. توضیح آنکه در بخش آغازین تفسیر فرات کوفی، سلسله سند روایات به صورت متصـل آمده، اما در ادامه و از حدیث چهل به بعد، براي اختصار، سلسله سند حذف شده و بـه عبـارت »معنعنـا عن...« بسنده شده است. این نشان میدهد که نخسـت فـرات کـوفی سلسـله سـند ایـن روایـات را بـه

۲۷  ، سال هفتم، شماره اول، پیاپی ۳۱، بهار و تابستان ۳۹۳۱

صورت متصل آورده بوده است؛ اما بعدها نسخهبرداران براي اختصار، سلسـله را حـذف و تنهـا عبـارت معنعن را نقل کردهاند تا نشان دهند که این روایت سندي متصل و مسـند داشـته اسـت. شـاهد بـر ایـن اعتبار روایات این کتاب، اعتماد و استناد روایت بسیاري از قدما از این کتاب اسـت؛ از جملـه صـدوقین (پدر و پسر)، حاکم حسکانی (صاحب شواهد التنزیل) و علامـه مجلسـی در بحـار الانـوار (آقـا بـزرگ تهرانی، 1403، ج4، ص.(299