بخشی از مقاله
چکیده:
از صدر اسلام تا کنون بیش از 500 تفسیر کامل با رویکردهای مختلف بر قرآن کریم نگاشته شده است. روش ها و گرایش های گوناگون مفسران موجب شده برداشت ها از مراد الهی مختلف شود و اینجاست که دیدگاه صاحب نظران در این زمینه اهمیت پیدا می کند. در این میان دیدگاه قرآن پژوه برجسته معاصر، علامه محمدهادی معرفت ره جایگاه ویژه ای دارد. این نوشتار با استناد به اظهارنظرها و چگونگی مواجهه ایشان با منابع تفسیری، به جمع بندی و تحلیل دیدگاه های ایشان در این رابطه می پردازد. ایشان در کتاب تفسیر و مفسران به معرفی بیش از یکصد منبع تفسیری می پردازند و در کتاب »التفسیر الأثری الجامع« و سایر آثار خود نیز از ده ها منبع تفسیری بهره برده اند. در این میان برخی تفاسیر را می ستایند و تأیید می کنند و برخی دیگر را نکوهش و نقد نموده اند. در برخی موارد نیز نوآوری ها و نظرات جدید ایشان قابل توجه است. این نوشتار، منابع تفسیری را در سه عنوان »تأیید و جانبداری«، »بهره گیری و سکوت«، و »نگرش منتقدانه« از منظر ایشان بررسی می کند و ملاحظات کوتاهی نیز بر نقطه نظرات ایشان ذکر می نماید. در پایان نیز چکیده دیدگاه های ایشان در این رابطه را در یک جدول ارائه شده است.
واژگان کلیدی: آیه الله معرفت، قرآن، تفسیر، منابع تفسیر، التمهید، التفسیرالاثری.
مقدمه:
بهره گیری از منابع تفسیری پیشین، بخشی از فرآیند تفسیر است و در آثار تمامی مفسران مشاهده می شود. اما معیار انتخاب، و چگونگی بهره برداری از منابع، به رویکرد نویسنده بستگی دارد. این پژوهش با سیری در آثار مرحوم آیه الله معرفت ره دیدگاه ایشان را نسبت به منابع تفسیری بررسی می کند.گرچه در این پژوهش تا حد ممکن از نقل قول مستقیم پرهیز شده، اما تلاش بر آن بوده است که در قضاوت ها و اظهارنظرهای آن مرحوم، عین کلمات ایشان به کار گرفته شود تا منعکس کننده دیدگاه های ایشان باشد.معرفی اجمالی آیه الله معرفت ره:دور از ذهن به نظر می رسد پژوهشگری در زمینه تفسیر و علوم قرآنی سابقه اندک مطالعه ای داشته باشد و آوازه آیه الله معرفت را نشنیده باشد.مرحوم محمدهادی معرفت، در سال 1309 هجری شمسی در خانواده روحانی در شهر کربلا متولد شد.
پدر ایشان شیخ علی، از نوادگان شیخ عبدالعالی میسی اصفهانی از خطبای بنام کربلا در آن دوران بود که در سال 1290 در سن پانزده سالگی از سده اصفهان به کربلا مهاجرت کرد.ایشانمقدّمات را علاوه بر پدرش، نزد استاد حاج شیخ علی اکبر نایینی، سید محمد شیرازی، شیخ محمدحسین مازندرانی، و سید مرتضی قزوینی؛ و فقه و اصول را نزدشیخ محمّد کلباسی، شیخ محمدحسین مازندرانی، شیخ محمد خطیب، شیخ. محمدرضا جَرقویی اصفهانی گذراند.از مهم ترین آثار ایشان می توان به مجموعه ده جلدی التمهید - مشتمل بر مباحث علوم قرآنی، معرفی تفاسیر، و پاسخگویی به شبهات قرآنی - و دوره شش جلدی »التفسیر الأثری الجامع« اشاره کرد.علاوه بر این دو اثر، رساله های متعددی در فقه و اصول از ایشان به یادگار مانده است که »تمهید القواعد«، »حدیث لاتعاد«، »ولایه الفقیه؛ ابعادها و حدودها«، »مالکیه الأرض« و »مسائل فی القضاء« از آن جمله اند.آن عالم ربانی در 29 دی سال 1385 شمسی در سن 76 سالگی در شهر قم درگذشت و در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد.
پیشینه:
جایگاه علمی آن مرحوم چنان رفیع است که کمتر پژوهشی در حوزه علوم قرآنی می توان یافت که دیدگاه های ایشان را نقل نکرده باشد. مقالات پرشماری نیز به معرفی، نقد و بررسی نظرات ایشان پرداخته اند. در این میان می توان به مجموعه مقالاتی که با عنوان »معرفت قرآنی« توسط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه منتشر شده، اشاره کرد. همچنین در ارتباط با روش شناسی آثار آن مرحوم چندین پایان نامه نگاشته شده است - از جمله: روش شناسی کتاب التفسیرالاثری الجامع، مصطفی محبوبی، دانشگاه کاشان، - 1388 همچنین مقاله »روششناسی کتاب التفسیر الاثری الجامع« نوشته دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی - معرفت قرآنی، :1387 ج3، ص - 195 ضمن معرفی این تفسیر، به ارائه گزارشی از منابع آن پرداخته است.با این وجود اثر مستقلی که دیدگاه ایشان را نسبت به منابع تفسیری تحلیل نماید مشاهده نشد و این پژوهش عهده دار همین امر است.
قلمرو پژوهش:
پژوهش حاضر تمامی آثار آیه الله معرفت را مورد بررسی قرار می دهد. گرچه در میان کتاب ها، مقالات، و مصاحبه های پرشمار ایشان دو اثر »التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب« و »التفسیر الأثری الجامع« بیش از سایرین محل مراجعه این پژوهش هستند:. چرا که عمده اظهار نظرهای آن عالم ربانی در رابطه با منابع تفسیری، به صورت تئوری در کتاب اول منعکس، و در کتاب دوم به کار گرفته شده است. چنان که از عنوان »التفسیر الاثری الجامع« پیداست، ایشان گردآوری روایات تفسیری فریقین را در دستور کار داشته اند. از این رو بهره گیری ایشان - و به تبع آن مقاله حاضر - از تفاسیر روایی پررنگ تر شده است.1 نیز وصف »الجامع« به فرامذهبی بودن این اثر اشاره دارد؛ چنان که در منابع تفسیر اثری، تعداد منابع تفسیری اهل سنت بیش از منابع شیعه است.لازم به ذکر است این پژوهش تنها به منابع تفسیری می پردازد و دیدگاه های ایشان در رابطه با کتب علوم قرآنی، تاریخ، حدیث، و ادبیات عرب، گنجایش پژوهش های جداگانه ای دارد.
روش مرحوم معرفت در معرفی تفاسیر:
ایشان در معرفی برخی تفاسیر غیرمشهور، به ذکر نام کتاب و نویسنده و احیاناً ناشر آن اکتفا می کنند. اما از کنار تفاسیر مهم و تأثیرگذار به راحتی عبور ننموده، عمدتاً محورهای زیر را در مورد هر کتاب شرح می دهند و دیدگاه های خود را نیز در خلال همین محورها بیان می کنند:
1.معرفی اجمالی مفسر
2.نقل دیدگاه ها در رابطه با آن اثر
3.روش تفسیر
4.چگونگی بهره گیری آن اثر از منابع تفسیر
5.مذهب مفسر
