بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این پژوهش، تحلیل انتقادی گفتمان مکتوبات مولانا است که با توجه به موضوع این پژوهش، مؤلفههای »وجه«، »وجهیت«، »قطبیت«، »زمان فعل«، »صدای دستوری«، کارآیی بیشتری در این بررسی دارند. مکتوبات مولانا، مجموعه نامههایی است که مولانا جلالالدین بلخی در زمان خود به مخاطبان مختلف نوشته است. او این نامهها را در خطاب به افرادی چون: بزرگان و صاحبان قدرت، آشنایان، فرزندان و غیره، در موضوعات مختلف نوشته است.
روش تحقیق در این پژوهش توصیفیتحلیلی است و به دلیل اینکه این پژوهش از نوع کیفی است، روش نمونهگیری هدفمند - نظری - انتخاب شده است. در این پژوهش ابتدا همه نامههای مولانا به دقت مطالعه و بررسی شده است و بعد از رسیدن به اشباع - اطمینان از تکراری و یکسانبودن ساختار نامهها - ، به بررسی و تحلیل 20 نامه از مکتوبات مولانا پرداخته شده است تا بتوان نتایج تحقیق را به کل اثر تعمیم داد.
یافته های تحقیق نشان میدهد که جملات دارای وجه خبری، قطبیت مثبت و دارای زمان مضارع و صدای نحوی فعال، بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده است.
.1 مقدمه
.1 .1 بیان مسأله
مولانا جلالالدین بلخی از شاعران و عارفان بزرگ قرن هفتم است که آثاری خواندنی و زبانزد دارد و اقشار مختلف مردم با او و آثارش آشنایی دارند. از جمله آثار این نویسنده بزرگ که امروزه با عنوان مکتوبات او به چاپ رسیده است، نامههایی است که او در موقعیتهای مختلف و به مخاطبان متنوع مینوشته است. مخاطبان نامههای او گاه امیران و صاحبان قدرت، گاه دوستان و آشنایان و گاه فرزندان او هستند »نامههای مولانا عموماً به رجال مشهور آن عهد از قبیل معین-الدین پروانه، فخرالدین مستوفی، تاجالدین معتز و اشخاص دیگر که نام آنان در تاریخ ابن بی بی و مناقب افلاکی و رساله فریدون سالار و مجموعاً 37 تن میشود. گویا سی فقره به نام 36 نفر بوده و تمام آنها به زبان فارسی است، مگر سه مکتوب که به عربی است
این نامهها منابعی ارزشمند هستند که با بررسی و تحلیل آنها نه تنها میتوان با دیدگاه نویسنده آشنا شد؛ بلکه میتوان از اوضاع اجتماعی و واقعیات موجود در روزگار او و همچنین، موقعیت اجتماعی او اطلاع پیدا کرد.
از جمله رویکردهایی که با کمک آن میتوان به این مهم دست یافت، رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف1 است که امروزه مورد توجه زیادی قرار گرفته است. »روش تحلیل انتقادی گفتمان، انتقال مفهوم از سطح جمله و روابط دستوری به سطح متن بزرگتر است
با استفاده از رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان میتوان به اغراض پنهان متن پی برد »با توجه به برخی از پیشفرضهای تحلیل انتقادی از جمله اینکه هیچ متن خنثی و بیطرفی وجود ندارد و هر متنی در شرایط و موقعیت خاص تولید شده است و تمام متنها به یک منبع قدرت مرتبط هستند
میتوان متنهای گوناگون را بررسی و از لایههای درونی آن و اغراضی که پشت آن نهان است آگاه شد. البته بدون در نظر گرفتن موقعیت و شرایطی که متن در آن شکل گرفته، نمیتوان تحلیل جامع از آن ارایه داد
در این مقاله به بررسی 20 نامه از مکتوبات مولانا طبق رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان پرداخته شده است. این نامهها براساس مؤلفههای: »وجه«، »وجهیت«، »قطبیت«، »زمان فعل«، »صدای دستوری«تجریه و تحلیل شدهاند. واحد بررسی در این پژوهش، جمله مستقل است.
.2 .1 پرسش تحقیق
.1 .2 .1 میزان قاطعیت و اقتدار مولانا در نامههایی که خطاب به صاحبان قدرت نوشته است، به چه صورت است؟
.2 .2 .1 صدای دستوری موجود در مکتوبات مولانا، فعال است یا منفعل؟
.3 .1 فرضیه تحقیق
.1 .3 .1 میزان قاطعیت و اقتدار مولانا در مکتوبات او، متوسط دارد. .2 .3 .1 صدای دستوری موجود در مکتوبات، فعال است.
.4 .1 پیشینه تحقیق
درباره مکتوبات مولانا تا کنون آثاری نوشته شده است که میتوان به مقالههای »ارزش ادبی نامههای مولانا« و »چهره مولانا در آلبوم شخصی مکتوبات او« نوشته حداد عادل اشاره کرد. نگارنده در این دو مقاله به بررسی محتوا و ساختار و انواع مخاطبان و نوع واژگان موجود در مکتوبات مولانا پرداخته است. در زمینه تحلیل انتقادی گفتمان و تحلیل بسیاری از متون ادبی بر اساس این رویکرد، پژوهشهای بسیاری انجام شده است؛ اما در زمینه تحلیل انتقادی گفتمان مکتوبات مولانا با توجه به رویکرد فرکلاف و مؤلفههای ذکرشده، تا کنون پژوهشی صورت نگرفته است.
.5 .1 چارچوب نظری تحقیق
درباره گفتمان و مفهوم آن، تعاریف زیادی آمده است »در اصطلاح عبارت است از گفتار یا نوشتاری که دارای ساختار و سرشت اجتماعی باشد. »از نظر نورمن فرکلاف - 1989 - گفتمان عبارت است از: زبان به منزله کنش اجتماعی. گفتمانها برحسب زمان، مکان، مخاطبان، طبقه اجتماعی، تحصیلات و هدف گفتار تغییر میکنند« - فتوحی، 1392 ب: » . - 346تحلیلگران انتقادی، روابط ساختاری آشکار و پنهان سلطه، تبعیض نژادی، قدرت، کنترل و تجلی آن را در زبان بررسی میکنند
در این پژوهش سعی شده است تا با استفاده از چند مؤلفه که در بخشهای قبلی مقاله نام برده شد، به تحلیل و بررسی نامههای مولانا پرداخته شود. برخی از این مؤلفهها، از جمله: وجه، وجهیت و قطبیت و صدای دستوری برگرفته از آرای فرکلاف در سطح توصیف است. »دیدگاه فرکلاف شامل سه سطح توصیف، تفسیر، تبیین است. »توصیف مرحلهای است که باویژگیهای صوری متن در ارتباط است.
فرکلاف در سطح توصیف متن، فهرستی از مطالبی که باید در تحلیل در نظر گرفته شود را به صورت چند سؤال اصلی و فرعی مطرح میکند البته فرکلاف این را نیز تأکید میکند که این مؤلفهها محدود و گاه ناقص است و صرفاً جایگاه یک راهنما را دارد که ممکن است برخی از خوانندگان آنها را بسیار مفصل یا ناکافی بدانند - فرکلاف، . - 110 :1379 از این رو، مؤلفه دیگری که به گمان نگارنده این پژهش برای تحلیل متن نامههای مولانا، کارآیی دارد، مؤلفه »زمان« است که گاه نشاندهنده میزان بالای قاطعیت و گاه میزان پایین آن است.
