بخشی از مقاله
چکیده
کتاب تاریخ الوزراء ابوالرجاء قمیمهّمترین اثر تاریخی دوره سلجوقی است که شرح حال هفده تن از وزرای دولت سلجوقی میباشد. این کتاب علاوه بر ارزش تاریخی، از نظر ادبی و مطالعات فرهنگی دوره سلجوقی نیزاهمیّت ویژهای دارد، چنان که نویسنده به اقتضای سخن، اشاراتی به باورهای عامیانه عصر خود نیز داشته است که سندی ارزشمند در مردمشناسی و شناخت فرهنگ و باورهای دوره سلجوقی است. چون باورهای عامیانه بیانگر افکار و عقاید و فرهنگ و چگونگی زندگی مردم در هر دورهای است، ازاهمیّت ویژهای برخوردار هستند و شناخت آنها یک ضرورت است.
این پژوهش با هدف تبیین موضوعی باورهای عامیانه و پشتوانه فکری و فرهنگی آنها در تاریخ الوزراء و نیز انگیزه و هدف مؤلف در پرداختن به آنها با رویکردی توصیفی- تحلیلی انجام شدهاست که نتایج تحقیق نشان میدهد، تنوع موضوعی باورهای عامیانه با پشتوانه فکری - فرهنگی گوناگون مانند آبشخورهای دینی - چشمزخم، رجم شیاطین و تقدس درخت - و اسطورهای و ملّی - خروس بیمحل و بانگ بیهنگام او، همای سعادت، نعل در آتش، صدف و مروارید و قطره باران، سهیل و ادیم، ماه و کتان، غرابالبین و سعد و نحس ستارگان - انگیزه و هدف اصلی نویسنده برای تبیین و تثبیت اندیشهها، افکار و مقصودش بودهاست.
واژههای کلیدی: تاریخالوزراء،ابوالرّجاء قمی، باورهای عامیانه، فرهنگ عامه.
.1 مقدمه
تاریخالوزراء اثر نجمالدّین ابوالرجاء قمی از کتب تاریخی قرن ششم است که در اصل ذیلی بر نفثهالمصدور فی فتور زمان الصدور و صدور زمان الفتور تألیف انوشیروان بن خالد 533 - 459 - ق. - میباشد. کتاب تاریخالوزراء شامل شرح حال هفده تن از وزرای عهد سلجوقی از وزارت قوالدّینم درگزینی تا وزارت صاحبعزیزالدّین کاشی میباشد که تاریخ پنجاه سال وزارت دربار سلجوقی است. مؤلف کتاب تامدّتها ناشناخته بوده و در این معنی آمدهاست: »نگارنده و پردازنده تاریخ الوزراء را که اینک میبینم، نشناختهبودند و شاید برای نخستین بار خاورشناس آمریکایی فایر بانکز در پایاننامه دکتری خود از روی مرزباننامه وراوینی که میان سالهای 622-607 به نگارش درآمدهاست به درستی گمان بردهاست که آن از نجمالدین ابوالرجاء قمی است« - ر. ک: قمی، 1363، مقدمه: هفت - .
کتاب تاریخالوزراء هم از جهت آشکارکردن بخشی از تاریخ ارزشمند است و هم در ادبیّات و استفاده از صنایع ادبی نیز حائزاهمیّت است. »نثر این کتاب را میتوان نثری ترکیبی دانست، به این معنی که هم ازخصوصیّات نثر مرسل در آن یافت میشود که همان سادگی بیان است و هم از ویژگیهای نثر موزون و مسجع و نیز نثرفنّی که در آن از استشهاد به آیات، احادیث، باورها، اشعار وامثال فارسی و تازی استفاده میشودامّا. این عناصر همگی درحدّ اعتدال به کار رفته و موجب نشدهاست که خواننده در درک مفهوم با دشواری و پیچیدگی روبهرو شود« - بیگزاده و یاری گلدرّه، . - 2 :1394 نویسنده وزراء و دیگر منصوبان دربار سلجوقی را با بیانی پوشیده و استفاده از تشبیه، استعاره، تمثیل، کنایه و ارسال المثل نقد و نقادی کرده و عقاید و اندیشههای خود را در خصوص آنان بیان کردهاست و اشارات لطیفی به باورهای عامیانه کرده تا هم سخن خود را بر کرسی قبول بنشاند و هم در انتقال باورهای عامیانه به نسل های پس از خویش ادای دینی کردهباشد.
بنا بر این، کتاب تاریخالوزراء بهترین منبع برای پژوهش درباره فرهنگ، آداب و باورهای عصر سلجوقی است.باورهای عامیانه به اعتقادها، عادات، آداب و رسوم و رفتارهایی که در زندگی مردم وجود دارد، گفته میشود که بیانگر رویکردهای فکری و فرهنگی و بخشی از چگونه زیستن یکملّت است، چنان که برخی از باورهای عامیانه ریشه در فرهنگ دینی و قرآنی دارند و برخی دیگر در فرهنگ عامه که سینه به سینه و از گذشتگان نقل شدهاست و نیز »فرهنگ عامه، ریشه در گذشتههای دور دارد و با سنّتها و ارزشهای بشری که بهتجربّه پیوسته و نیکی و برجستگی آن به ثبوت رسیده، همراه است« - بیهقی، . - 22 :1367 بنابراین، باورهای عامیانه بخشی از فرهنگ عامه یکملّت است که با شناخت و آگاهی از آنها میتوان به اوضاع اجتماعی و فرهنگی آنملّت پی برد.
چون در شناخت و آگاهی از اعتقادات و باورهای دوره سلجوقی بخصوص گنجینههای فرهنگی و ادبی مانند تاریخالوزراء تحقیقات اندکی انجام شدهاست، انجام پژوهشهایی در این زمینه ضروری بهنظر میرسد. بر این اساس در مقاله حاضر باورهای عامیانه، پشتوانه فرهنگی آنها و نیز چند و چونی آنها را در کتاب تاریخ الوزراء ابوالرجاء قمی بررسی و تحلیل کردهاست که شامل: چشمزخم، خرئس بیمحل و بانگ بیهنگام او، درخت حاجت، همای سعادت، رجم شیاطین، نعل در آتش، صدف، مروارید و قطره باران، سهیل و ادیم، ماه و کتان، غرابالبین، سعد و نحس ستارگان و نیز باورهایی در موضوع موجودات خیالی و افسانهای - دیو، سیمرغ، اژدها، فرشته و پری - میباشد.
پژوهشهایی هر چند اندک در معرفی و شناخت ساختار و محتوای تاریخالوزراء نجمالدّین ابوالرجاء قمی انجام شدهاست که عبارتند از: پایاننامهای از رجایی بهبهانی - 1374 - در شرح تاریخ الوزراء؛ مقالهای از بیگزاده و یاریگلدرّه - 1394 - که دو ویژگی برجسته سبکی تاریخ الوزراء ابوالرجاء قمی را مبتنی بر بهرهگیری خلاقانهمؤلّف از امثال و حکم مشترک در ادب فارسی و تازی و نیز اشارات ارزنده باورهای پیشینیان پیرامون جانوران بررسی کرده است؛ مقالهای از یاریگلدرّه - 1391 - در بررسی باورهای قدما درباره جانوران وتجلّی فراوان آن در کتاب تاریخ الوزراء قمی است. مقالهای از قمری - 1386 - که چند ترکیب مجازی تاریخ الوزراء را با هدف نشاندادن معانی امثله مندرج در آن نگاشته شدهاست. مقالهای از کمایی - 1365 - که کتاب را معرفی کردهاستامّا، پژوهشی که باورهای عامیانه را در تاریخالوزراء از زاویه موضوعی با تکیه بر پشتوانه فرهنگی آن و انگیزه و هدف مؤلف بررسی کردهباشد، دیدهنشد.
.2 بحث اصلی
بررسی باورها و اعتقادات مردم برای شناخت آنها امری ضروری است و در واقع هر کشورمتمدّنی اعتقادات و باورهایی ویژه دارد که با گذشته کهن آن سرزمین پیوندی ریشهدار برقرار میکند. بر این اساس، برای آگاهی از قدمت و اصالت این باورها باید به اسنادی برجایمانده مانند آثار شعرا و نویسندگان رجوع کرد که بهترین منبع مطالعه برای شناخت فرهنگ و اندیشه هستند. اگر چه هر یک از آنان در نگارش آثار خود اهدافی را دنبال کردهاندامّا، اشاراتی به باورهای مردم روزگار خویش نیز
