بخشی از مقاله
چکیده
نشانه شناسی به معنای امروزی، عمدتا تحت تاثیر نظریات پیرس، به رشته ای مستقل تبدیل شده است و به مثابهی وجهی بین رشته ای در تحلیل متون مورد استفاده قرار می گیرد. تحلیل نشانه شناسانهی آثار ادبی و به ویژه ادبیات پایداری میتواند زمینه ساز خوانشی تازه از این متون و هویت بخش گفتمان پایداری و مناسبات بیرونی و درونی آن باشد. در این جستار با استمداد از رهیافت های مختلف نشانه شناسی، لایه های فکری و نشانه هایی همچون: زمان، مکان، روایت، شگردهای کشف معانی اضافی به همراه رمزگانهای موجود در سروده های ابو ریشه و ملک الشعرای بهار، مورد ارزیابی قرار میگیرد تا آفاق تازهای رادر راستای تصویر هویت بخش شعر پایداری در برابر مخاطب سرودههای آنان پدیدار سازد.
بر اساس این رویکرد، رمزگانهای مربوط به خالق اثر، زیباشناسی کلام، زمان و مکان و فُرم این سرودهها نمایان میشود و در شعر آن دو، شماری از نقشها و نشانه ها روایت می شوند که ارتباطی استوار میان دنیای پرتلاطم یک زندگی را بازسازی می کنند و در میان نشانه های دلپذیر و ناخوشایند در نوسان است. سروده های این سرایندگان در برخی نمونه ها افزون بر سازه ها و عناصر درون متنی بر عناصر فرامتن و سوانح زندگی مولف تکیه دارد که از پربسامدترین نشانه های متنی شعر آنها می توان به نشانه زمان، شخصیت و مکان اشاره کرد.
واژگان کلیدی: نشانهشناسی پیرس، متن ادبی، شعر معاصر، عمر ابو ریشه، ملک الشعرا بهار.
.1مقدمه
اصولاً ادبیات، مفهومی ذهنی است که در جستجوی بیرونی خود برای یافتن محسوس عینی مرتبط با آن مفهوم، خواه و ناخواه به آثار ادبی، اعم از شعر - نظم - ونثر روی می آورد به عبارتی دیگر آثار معین و متمایز ادبی چه نثر و چه شعر، عین ادبی و مصداق خارجی مفهوم ذهنی ادبیات هستند. درواقع اعیان ادبی یا آثار خارجی ادبیات شامل داستانها وغزلها، قطعه ها، قصیده ها و رمانها و... یا شعرها ونثرها می باشند که سروده شدند.همزمان با پدیدارشدن نیروهی شر سلطه گر وخودکامه انحصاری شدن قدرت تصمیم گیری حمله به ارزشها وهنجارهای پذیرفته شده وتضعیف آنها وتجاوز به مرزهای سرزمینی دیگران با اهدف غارت واسارت واژه پایداری ومقاومت وارد ادبیات ملتها گردید - روشنفکر ، - 258 : 1390 باتوجه به اهمیتی که این موضوع یعنی ادبیات پایداری در حوزه ی ادب داردوخصوصاً بررسی های تطبیقی بین ادبیات پایداری ملت ها که کمتر بدان پرداخته شده است، این پژوهش قصد دارد تا با بیان اشعاری از دو شاعر برجسته ی ایرانی - ملک الشعرا بهار - و شاعر سوری، فلسطینی - عمر ابو ریشه - مهمترین نشانهها در این گونه ادبی دو ملت را باز شناسی و بررسی نماید .
.1-1 پیشینه ی پژوهش
در زمینه ی ادبیات پایداری پژوهش های زیادی انجام شده است. از جمله »بن مایههای ادبیات پایداری در شعردینی احمد وائلی« نوشته ی دکتر کامران سلیمانی و مقاله ی بازتاب عشق به وطن در شعر بهار و ابراهیم طوفان نوشته ی دکتر علی سلیمی و دکتر پیمان صالحی که هر کدام به نوعی به بررسی و واکاوی ادبیات پایداری در شعر شاعران پرداخته اند همچنین مقاله ای با عنوان »جلوه های پایداری در شعر عمر ابوریشه« وجود دارد که توسط دکتر قاسم مختاری و دکتر محمود شهبازی در نشریه ی ادبیات پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان به چاپ رسیده است. طبق پژوهش های انجام شده تاکنون پژوهشی در حوزه نشانه شناسی در اشعار ملک الشعرای بهار و عمر ابو ریشه انجام نشده است.این مقاله برای اولین بار به خوانش تطبیقی نشانه شناسی در اشعار ملک الشعرای بهار و عمر ابوریشه پرداخته است. و سعی شده تا ضمن پرداختن به رمزگانهای روایت، زمان و مکان و زیباشناسانه، به شیوه بیان مشکلات در جامعه هر شاعر و ریشه یابی آنها بپردازد.
.2 شرح حال ملک الشعرا بهار
محمد تقی بهار ملقب به ملک الشعرا شاعر، ادیب، سیاستمدار وروزنامه نگار ایرانی است . وی در سال 1263 ه.ش در مشهد متولد شد. - اصیل، 1374،ص - 67 مقدمات و ادبیات فارسی را نزد پدر خود ملک الشعرای صبوری فرا گرفت وبرای تکمیل معلومات عربی و فارسی به محضر ادیب نیشابوری رفت. بعد از فوت پدر ملک الشعرای دربار مظفر الدین شاه شد. وی شش دوره نماینده مجلس بود و سالها استاد دوره ی ادبیات دانشسرای عالی و دانشکده ادبیات بود او به علت پیوستن به مشروطه طلبان و آزادی خواهان و بیان مشکلات مردم و رسوا کردن حاکمان ظالم چند بار تبعید و زندانی شد که سالهای زندان و تبعید از پربهره ترین سالهای زندگی ادبی وی بوده است. بهار در روز دوم اردیبهشت سال 1330 ه.ش در خانه ی مسکونی خود در تهران زندگی را بدرود گفت و در شمیران در آرامگاه ظهیرالدوله به خاک سپرده شد. - عبادی،1376،ص - 87 از معروفترین آثار وی دیوان اشعار، کتاب سبک شناسی، تاریخ احزاب سیاسی ،تصحیح برخی متون کهن مانند تاریخ سیستان و مجمل التواریخ و القصص وتاریخ بلعمی را میتوان نام برد. - سپانلو،1382،ص - 121
.3 شرح حال عمر ابو
ریشه آنگونه که خودش در یک مصاحبهی مطبوعاتی در سال 1977 می گوید: در سال 1911 در فلسطین در شهرعکّا« »به دنیا آمد و در جنگ جهانی اول به همراه خانواده اش به » منبح « در شمال سوریه رفت - دندی ، - 3:1988 در دانشگاه بیروت به تحصیل پرداخت و در سال 1930 برای ادامهی تحصیلاتش به لندن سفر کرد. پس از اتمام تحصیلاتش به وطن بازگشت و در حلب به عنوان مدیر »دار الکتب الوطنیه « منصوب شد از سال 1949 تا سال 1970 به جرگه ی سیاسیون پیوست و به عنوان سفیر کشورش در شماری از کشور های جهان از جمله برزیل آرژانتین، هند اتریش و آمریکا به کار سیاسی اشتغال داشت فرهنگ وافق والای او و دانستن هفت زبان بیگانه از او انسانی موفق در عرصهی سیاست ساخته بود - عیسی ، - 349:2010
.4 دانش نشانهشناسی و تصاویر شعری
بحث و بررسی پیرامون نشانهشناسی، عمدتا از دو منبع یعنی آراء فردینان دو سوسور Ferdinand -1913-1857 - - de Saussure، زبانشناس سوئیسی و از مهمترین شخصیتهای پایهگذار مکتب ساختارگرایی، و نوشتههای چارلز ساندرز پیرس - Charles Sanders Peirce 1839-1914 - ، یکی از مؤسسان مکتب اصالت عمل - پراگماتیسم - و بنیانگذار نشانه شناسی، سرچشمه گرفته و رشد و گسترش یافته است. از نظر پیرس، نشانهشناس ی چارچوب ارجاعی است - گیرو، :1380 ص - 145 تقریبا همزمان با پیرس، سوسور معتقد بود که میتوان علمی را طراحی کرد که به بررسی زندگی نشانهها در دل زندگی اجتماعی بپردازدو این علم بخش ی از روانشناس ی اجتماعی خواهد بود و نشانهشناسی نامیده میشود. آنچه مسلم است این است که نشانهشناس ی یک رویکرد میان رشتهای - فیدوح، 1993، ص - 7 و به عبارتی بهتر، یک زمینه علمی فرارشته ای تلقی میشود که از گرایشها و رویکردهای گوناگون و تعاریف فلسفیمختلفِ یک موضوع مشخص، تاثیر پذیرفته است - دینه سن، 1380، ص8 - ؛ - داسکال، ،1987، ص - 16 از اینرو میتوان از خصوصیات مطالعات میان رشتهای در تحلیل نشانهشناسی متون بهره گرفت.
.5 نشانهشناسی سرودههای ملک الشعرای بهار و عمر ابوریشه از ملک الشعرای بهار و عمر ابوریشه آثار منظوم و منثور بسیاری برجای مانده است؛ در این جستار، سرودههای این
دو سراینده مورد بررسی قرار گرفته است . با مروری بر سروده های شاعران، موضوعات فراوانی، که رنگ نشانه و تاویل به خود گرفته اند ، قابل شناسایی و معنایابی گردیده اند که از رهگذر نشانه شناسی نمونه هایی از سروده های آن دو به همراه تحلیل محتوایی آنها، امکان دریافت دلالت یابی بهتر در خوانش اشعار فراهم میآورد.
.1-5 رمزگانهای روایی هرچند رمزگانهای روایی بیشتر در روایت شناسی و بررسی متون داستانی بررسی و تحلیل میشوند اما درنشانه شناسی شعر نیز میتوانند کارآمد باشند. با دقت در انواع نشانههای مطرح شده از سوی پیرس آشکار می گردد که نشانه های شمایلی با مفهوم استعاره و استعاره گونه ها - تمثیل، سمبل، رمز و... - در بلاغت بسیار نزدیک است. به اعتقاد پیرس، هر نشانه خطاب به کسی است و تولید کننده متن به منظور برقراری ارتباط باید یک مخاطب فرض ی را در نظر بگیرد که بازتاب این فرض در متن حضور می یابد - لیدو، - 262 : 1999 بسیاری از اشعار از درون مایهای روایی برخوردارند و روایتی را نقل میکنند.
مفهوم کلی اشعار شاعران، روایی است روایتی از انسان اسیر غم غربت و امیدوار به بازگشت به وطن است، غربت و امیدی که نه تنها بشر امروز، بلکه هر انسانی در هر زمان و مکانی با ان ارتباط برقرار میکند و از آن گریزی ندارد. اشعار ایشان حدیث نفس انسانی است که در دنیای صنعتی و در دنیایی که تظاهر و نیرنگ، پیروز میدان است از عناصر غیر حقیقی بیزاری میجوید.
رولان بارت نیز در تعبیری مشابه از رمزگان روایی پیرس، تعبیر رمزگان کنشی و رمزگان معنایی را مطرح می کند که با زنجیرهی رویدادها سروکار دارد و منظور از آن معناهای ضمنی است. - اسکولز، 1383، صص - 218-217 کنش مسلط اشعار ملک الشعرای بهار و عمر ابوریشه، را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد:
-1بیان رنجهای آوارگی
-2 مرور خاطرات کودکی
-3 شرح رخدادهای وطن
-4مرزهای فکری و اخلاقی.
جزء دیگر رمزگانهای روایی، رمزگانهای فرهنگی است که با رهگیری آنها باورها و عقاید خالق اثر شناخته میشود. کنشهای هر دو شاعر که بیشتر با یک واقعیت تاریخی مناسبت دارند و به عنوان ابزاری در نگارش آنها از این روایت مدد میگیرند در چکامههای مورد بررسی از موتیفهای گوناگون برای بیان ظلمستیزی بهره گرفته شده است. این ظلم ستیزی گاه به صورت مقابله با دشمن خارجی مشترک و گاه به صورت دشمن خودی، همان جهل مردم و حاکمان، در شعر دو شاعر بروز می کند که در ذیل به هرکدام اشاره خواهد شد.در سال 1320 خورشیدی هنگام اشغال ایران بوسیله لشگریان انگلیس و روس، بهار متوجه توطئه انگلیس و همسایه شمالی یعنی روسیه شد که با تجاوز به خاک ایران چه نقشه هایی برای ایران دارند از این رو اینگونه در سرودهها به آن می پردازد:
