مقاله بررسی اصول معماری پایدار در معماری سنتی خرم آباد ( نمونه موردی : خانه آخوند ابو )

بخشی از مقاله

بررسی اصول معماری پایدار در معماری سنتی خرم آباد (نمونه موردی: خانه آخوند ابو)

چکیده

معماری بومی وسنتی ایران و تطبیق آن با معماری پایدار به لحاظ جنبههای گوناگون پایداری و با توجه به قدمت آن در روزگاران بسیار کهن که از بوته آزمایشات در طی قرون متمادی سربلند بیرون آمده می تواند الگویی مناسب برای دستیابی به طرحهای پایدار و مردمی باشد. در این مقاله با معرفی شرایط اقلیمی استان لرستان به بررسی نحوه شکلگیری معماری خاص منطقه که همساز با اقلیم بوده، پرداخته شده تا بتوان با رعایت این اصول، برای مسکن امروزی طراحی نمود و فضاهای مسکونی این مناطق را به محدودههای آسایشی انسان نزدیکتر نمود نهایتاً امکان صرفهجویی در منابع تجدید ناپذیر انرژی را فراهم نماید. در این مقاله خانه آخوند ابو واقع در خرم آباد از سه بعد محیطی، فرهنگی و اقتصادی مورد واکاوی قرار گرفت. سعی شده با شناخت این نوع بناهای مسکونی و کشف ریشه های معماری آنها و ثبت و ضبط این الگوها، در راستای شناخت و معرفی اصالت های بومی و به کار گیری مجدد آنها در بازپیرایی معماری معاصر از آفت هایی که از جوانب مختلف بدان وارد می شود.گامی موثر برداشته شود.

روش های گردآوری داده ها به صورت اسنادی،میدانی،وروش تحقیق آنها به شیوه توصیفی،تحلیلی همراه با نمونه موردی بوده است.فرضیه تحقیق حاضر این بوده که باتوجه به اقلیم و تإثیرآن بر شکل گیری معماری بومی در استان لرستان شاهد معماری مردمی و همساز با اقلیم، یا به نوعی معماری پایدار در این مناطق هستیم. یافته های تحقیق نشان دهنده توجه به ارزشها و ویژگیهای معماری سنتی، به عنوان الگویی مناسب برای دستیابی به طرحهای معماری پایدار است.

واژه های کلیدی: معماری پایدار، بناهای مسکونی،اقلیم سرد و کوهستانی ،معماری سنتی ،خانه آخوند ابو

-1 مقدمه

معماری سنتی ایران چه در بخش مسکونی و چه در بخش غیر مسکونی و همین طور تلفیق این دو در سطح وسیع تری به نام شهر، دارای ویژگی های منحصر به فردی است که ضمن توجه به مسایل زیباشناختی و حفظ محیط زیست پاسخگوی نیاز های اقلیمی هر منطقه نیز بوده است . فنون و قواعد به کار رفته در این معماری، بسیاری از مفاهیم نوین در عرصه معماری پایدار را در خود به وضوح دارد که این مقاله به بررسی این مفاهیم در معماری مسکونی ایرانی می پردازد. معماری بومی وسنتی ایران و تطبیق آن با معماری پایدار به لحاظ جنبههای گوناگون پایداری و با توجه به قدمت آن در روزگاران بسیار کهن که مبین این مطلب است که از بوته آزمایشات در طی قرون متمادی سربلند بیرون آمده می تواند الگویی مناسب برای دستیابی به طرحهای پایدار باشد. نیازهای سکونتی مردم در شهرها و بهخصوص شهرهای سنتی، امروزه بهگونهای مستقل و بدون شناسایی تأثیرات جانبی آن خصوصاً بر محیطزیست برآوردهمی گردد (پاکزاد، .(1386:69 در این مقاله سعی میشود با مطالعه الگوهای پایدار معماری سنتی خرم آباد که قابلیت تطبیق با شیوهی زندگی امروزی را دارا میباشد، گامی مؤثر در جهت دستیابی به اهداف معماری پایدار برداشتهشود.

-1-1 طرح مسئله

پایداری نیازمند یک تلاش پیش رونده پیوسته میباشد. بدون مشارکت مردم، امکان بهبود و اصلاح محیط ساخته شده وجود ندارد. پایداری امری نیست که مردم به سادگی با مقررات و آیین نامه های آن موافقت کنند، در نتیجه می بایست توسط مشارکت انجمن ها در یک مدیریت کارآمد منابع به همراه نگاهی به تساوی حقوق که از پایه های سطوح پایداری است، انجام گیرد. (munier,2005:5)

-2-1 اهداف

معماری امروز بر خلاف بهره گیری از دستاوردهای تکنولوژی جدید در بیشتر موارد فاقد تعامل مناسب با محیط و طبیعت است. این ناهماهنگی با طبیعت، مسایلی همچون آلودگی محیط زیست، کاهش منابع طبیعی و تغییرات اقلیمی را تشدید نموده و سرعت می بخشد، با شناخت این نوع بناهای مسکونی و کشف ریشه های معماری آنها و ثبت و ضبط این الگوها، در راستای شناخت و معرفی اصالت های بومی و به کار گیری مجدد آنها در بازپیرایی معماری معاصر از آفت هایی که از جوانب مختلف بدان وارد می شود.گامی موثر برداشته می شود.

-2مبانی نظری

پایداری از نظر لغوی

در لغت نامه دهخدا پایداری1 به معنای با دوام و ماندنی آمده است . در فرهنگ معین این واژه به معنای پایدار بودن و مقاومت از مصدر "پایش " به معنای پایداری کردن و استقامت نشان دادن است. این فعل با مفاهیمی از قبیل "حمایت، پشتیبانی و تداوم " آمیخته در توصیف شرایط، Sustainable است و صفت حالت و یا چیزی به کار می رود که مورد پشتیبا نی قرار گرفته یا به واسطه کمک یا تأمین معاش ، همچنان تداوم یافته است

در این مورد می توان از فنگ شوی ( Feng Shuw) فنگ شوی یا "تعلیمات آب و باد " که مجموعه قواعدی بوده که بر اساس آن در چین قرون پنجم تا سوم پیش از میلاد محل احداث ساختمان یک خانه نو را مشخص می کرده اند. این تعلیمات بیش از دو هزار سال، اعتبار داشته و حتی امروزه نیز گاهی از آن استفاده می شود(جان لنگ، (1389:201

21

به گفته ی پیرنیا برخی مطالعات تاریخی نشان دهندهی آن است که خاستگاه اولیهی تمدن ایران زمین در منطقهی غرب و شمال غرب ایران بوده و آثار و نشانههای بجامانده از دوران معماری پیش از اسلام با سابقهای نزدیک به دههزار سال، پیشینهای کهن را در این سرزمین به تصویر میکشد (مولانایی، .(1387 معماری ناحیه زاگرس به عنوان نمونهای مناسب از هماهنگی بنا با طبیعت که حاصل عوامل مختلف اقلیمی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است و بیشترین تأثیر را از طبیعت پیرامون خود گرفته به گونهای که از مصالح تا شکل کلی بنا تحت تأثیر محیط اطراف میباشد.

-1-2طراحی اقلیمی

طراحی اقلیمی که به نام »زیست اقلیمی ساختمان« نیز نامیده میشود شامل یکسری اصول علمی و کاربردی میباشد که در نظر گرفتن این اصول در طراحی ابنیه توسط طراحان و معماران میتواند منجر به طراحی فضاهای بهینه از نظر آسایش انسان و صرفهجویی در مصرف انرژی شود. طراحی اقلیمی روشی برای کاهش همه جانبه انرژی یک ساختمان است. به همین دلیل طراحی ساختمان اولین خط دفاعی در مقابل عوامل اقلیمی خارجی بنا است (قبادیان، .(1372

-2-2توسعه پایدار و تعاریف آن

واژه توسعه پایدار2 از اواسط دهه 70 میلادی و پس از بحران نفتی سال 1973 ، بیشتر از قبل به کار رفته است . مهمترین تعریفی که در اجلاس ریو از توسعه پایدار ارائه شد، بدین قرار است : "توسعه ای که نیازهای کنونی بشر را بدون مخاطره افکندن نیاز نسلهای آینده، برآورده ساخته و در آن به محیط زیست و نسلهای فردا نیز توجه شود امروزه، بحث توسعه پایدار، یکی از بحثهای بسیارمهم و ر ایج در سطح بین المللی است . سازمان ها ونهادهای پرطرفدار محیط زیست در جهان و همچنین سازمان ملل از مهمترین ارگانهای دخیل در این امرهستند. بحث جدی و کارشناسانه در این مورد، پس از بحران مذکور، آغاز شد که نقطه اوج این بحثها، در سال 1992 به کنفرانس جهانی توسعه پایدار، معروف به "اجلاس زمین" در شهر ریودوژانیرو برزیل انجامید که بعدها به اجلاس ریو مشهور شد و در آن قطعنامه ای برای ارائه راهبردهایی در جهت توسعه پایدار کشورهای جهان صادر شد و کشورهای جهان ملزم به پیروی از این قطعنامه شدند . 10 سال بعد، در سال 2002 ، کنفرانس دیگری در شهر ژوهانسبورگ در آفریقای جنوبی در سطح وزرای کشورها و کارشناسان محیط زیست برگزار شد و هدف آن تاکید بر مصوبات کنفرانس ریو و اجرایی تر کردن این مصوبات در سطح جهانی بود . مهمترین تعریفی که دراجلاس ریو از توسعه پایدار ارائه شد، بدین قرار است: "توسعه ای که نیازهای کنونی بشر را بدون مخاطره افکندن نیاز نسلهای آینده، برآورده ساخته و در آن به محیط زیست و نسل های فردا نیز توجه شود.

نظریه توسعه پایدار و در پی آن معماری پایدار از موضوعات مهم در معماری می باشد در واقع طراحی پایدار نوعی از معماری است که از حداکثر اسـتعدادهای محیطـی بـرای آسـایش مصـرف کننـدگان سـود مـی جویـد و ابزارهـا و راهکارهای هوشمندانه ای در این راه به کار می گیرد در حالی که شرایط نـامطلوب حاصـل از سـاخت و سـاز را بـه حداقل سوق می دهد(رمضانی گورابی، .(15: 1389

-3-2ابعاد معماری پایدار

- صرفه جویی در مصرف انرژی و استفاده از منابع تجدید پذیر و پاک

- صرفه جویی در منابع و مصالح دست اول و تجدید ناپذیر

- محترم شدن بستر طرح

22

- استفاده مناسب از شرایط اقلیمی در هر محل و منطقه

- استفاده از مصالح بومی

-4-2طراحی پایدار

با مطالعه ساختمان های بومی در هر اقلیم به روشنی این نکته حاصل می شود که تمام ساختمان های بومی، کاملا براساس اصول اقلیمی و در جهت استفاده از انرژی های طبیعی و مقابله با سرما و گرمای آزار دهنده، طراحی و ساخته شده اند که این امر به طور کامل با فرهنگ مردم هر منطقه همسو بوده و معماری بومی و بوم آورد تعریف شده است(قبادیان، .(42: 1379

با توجه به حوزه های مختلف زیستی در ایران و شرایط مختلف طبیعی- اجتماعی و خلاقیت های متفاوت معماری در فضاهای مسکونی که توسط گروه های مختلف و معماران در طول قرون به تکامل رسیده و منتج به خلق ارزش ها و الگوهایی تحسین انگیز شده اند الگوهای موجود در معماری سنتی مناطق مختلف - که ضمن تفاوت ها مبین موقعیت، شخصیت و سنت خاص مناطق مختلف و مردم آنهاست می باید مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گیرد و پیوندی درست با آن برقرار شود. در نظر گرفتن نیازهای متعالی جامعه امروزی و تحولات آینده در جهت تکامل جامعه اسلامی باید در فضای مسکونی متبلور باشد.

عوامل پایداری از دیدگاه رودریک جی لارنس3

-4 بررسی معماری پایدار از بعد زیبایی شناسانه

هدف زیباشناسی این است که چگونگی محیط اطراف و جایگاه شخص در محیط اطراف را به معنای واقعی درک کند. همان نقشی که عقل در علم اخلاق دارد، و ذوق و سلیقه در علم زیباییشناسی ایفا می کند.

-1-4ارزشهای زیبا شناختی و محیط ساخته شده

واژه زیبایی شناسی را در سال 1750 ا لکساندر بلوم گارتن برای بیان مفهوم سلیقه در هنر های زیبا ابداع کرد
. اگر چه این واژه به مفاهیم مربوط به ادراک ربط دارد ، بلوم گارتن از آن در ادراک زیبایی شعر ، نقاشی و
23

مجسمه سازی استفاده کرد . امروزه این وا ژه هم در بحث هایی محتوایی و هم در جنبه هایی رویه ای چون ساختمان و طراحی اثاث ، وسایل خانه و غیره به کار می رود. درک کامل مفهوم زیبا شناسی مشکل است ، ولی فهم ا ولیه عوا مل موثر در ادراک خوش آیند بودن محیط امکان پذیر است . نقش این عوامل پیچیده تر از (( سو د مند ی )) یا (( نتایج ابزاری )) فهم محیط است .

اگر این درک به جای مبنای زیست شناختی ،بر اساس منطق فکری خود آگاه و آزمون های الگو های محیط به
دست آید ، قرار دادن نیاز های شناختی در بالا ترین سطح مدل سلسله مراتب نیاز ها ی انسانی مازلو ،
منطقی است .بعضی از پژوهشگران معتقدند که ، بر خلاف طراحان حرفه ای که به زیبایی شناسی فرمی توجه
بیشتری دارند ، مردم محیط را به خاطر نماد ها و قابلیت تأمین فعالیت ها تحسین می کنند . بعضی از
زیبایی شناسان در ضرورت مبحثی تحت عنوان زیبایی شناسی فرمی تردید دارند . در این مورد ، ممکن
است طراحان ، زبانی را ابداع کرده باشند که فقط طراحان دیگر و متخصصی آن را درک کنند . زیبایی
شناسی نمادین با لذتی که از پیشینه ذهنی مردمی و یا ذهنیتی که از پیکره بندی و ویژگیهای محیط
ساخته شده ایجاد می شود سر و کار دارد .
استفن پپر4 در این مورد چهار مکتب ماشینی گرا ، زمینه گرا ،ارگانیزم گـرا و فـرم گـرا را معرفـی کـرده اسـت .
نظریه های جرج سانتا یانا5 ، جان دوی6 ، برنارد بو سانکو ئت7 و رود لـف آرنهـایم8 مثالهـایی از مکاتـب فـوق
هستند . سه نفر اول عقاید خود را بر اساس مکاتب تجربه گرای نظریه ادراک تد وین کرده اند ، در حا لی کـه
آرنهایم روان شناسی گشتا لتی است . مفاهیم جدید تر زیبایی شناسی بیشتر بر مبنـای کـار روان شناسـان
گشتالت تد وین شد ه است . (جان لنگ، .(208: 1390

-5اقلیم سرد ( کوهستانهای غربی )

کوهستانهای غربی که دامنه های غربی رشته کوههای مرکزی ایران را شامل می شوند ، با توجه به اینکه در این منطقه متوسط دمای هوا در گرمترین ماه سال بیش از 10 و متوسط حداقل دمای هوا در سردترین ماه کمتر از -3 درجه سانتیگراد است ، جزو مناطق سردسیر محسوب می گردند . سلسله کوه های غربی چون سدی مانع نفوذ هوای مرطوب مدینترانه به داخل فلات ایران شده و رطوبت هوا را در دامنه های خود نگه می دارند از ویژگی های این اقلیم گرمای شدید دره ها در تابستان و اعتدال آنها در فصل زمستان است .مقدار و شدت تابش آفتاب در تابستان این منطقه زیاد و در زمستان بسیار کم است . (کسمایی،84،(1385

زمستانهای طولانی سرد و سخت بوده و چندین ماه از سال پوشیده از یخ است . در سراسر این منطقه از آذربایجان تا فارس زمستانهای به شدت سرد بوده و سرما از اوائل آذر ماه شروع شده و کم و بیش تا اواخر فروردین ماه ادامه می یابد . مقدار بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد و اکثرا به صورت برف است .

-1-5معرفی شهر خرم آباد

شهر خرم آباد بین طول جغرافیایی 48:17 و عرض جغرافیایی 33:26 واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دریا 1155 متر است. میانگین میزان بارش سالانه در شهر خرم آباد 499 میلیمتر در سال و حداکثر بارش 24 ساعته ، 98 میلیمتر است. معدل حداکثر دما 25/3 و معدل حداقل دمادر خرم آباد 9/1 است. (برگرفته از سایت هواشناسی خرم آباد)