بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله احادیث امام رضا علیهالسلام در دو کتاب تفسیر قمی و عیاشی دستهبندی و بررسی میشوند. دستهی اول به توضیح معنای آیه میپردازد که خود شامل »توضیح« معنای یک واژه، توضیح جمله یا عبارت و دلالت کل آیه است. موضوع دستهی دوم، روایات »درباره«ی آیه یا سوره و نه توضیح آنها است که این بخش نیز شامل روایات فضائل سور، اختلافات قرائت و روایات سبب نزول آیه میشوند. در دستهی سوم، معصوم - ع - ضمن سخن، آیهای از قرآن را به عنوان استشهاد و گواه سخن خود میآورد که این روایات را میتوان روایات ملحق شده به روایات تفسیری دانست. در بخش توضیح معنای واژه، تفسیر قمی 3 روایت و تفسیر عیاشی، 16 روایت داشتند.
برای توضیح جمله یا عبارت، در تفسیر قمی 8 و در تفسیر عیاشی 32 روایت و در بخش دلالت کل آیه، در تفسیر قمی 11 و در تفسیر عیاشی 5 روایت یافت شد. روایات فضائل سور نیز شامل یک و دو مورد در تفسیر قمی و عیاشی بود؛ روایتی از امام درباره اختلاف قرائت و سبب نزول مشاهده نشد. احادیث تفسیری ملحق شده نیز در کتاب قمی 5، و در کتاب عیاشی 16 روایت است. احادیث مشابه نیز اندک بودند که در کنار یکدیگر کامل میشوند.
مقدمه
پیامبر گرامی اسلام که مظهر تام خداست، سمت تعلیم قرآن و تبیین معارف آن را بر عهده دارد؛ با اینکه قرآن کریم نور و تبیان است، بهره برداری مردم از همه احکام و معارف آن به تبیین رسول اکرم و نیز اهل بیت که جانشینان رسول گرامی اسلاماند، نیازمند است
سید حیدر آملی در کتاب جامع الاسرار میگوید: »حقیقت چنین است که علمی در عالم نیست جز اینکه امامان منبع آن میباشند و سری نیست جز اینکه آنان معدن آن میباشند، ایشان دلیل خود را بر برتری امامان برگرفته از کلام امیرالمومنین در خطبه افتخاریه خود بیان کرد که ایشان فرمود من نشانه جبارم، من حقیقت اسرارم، من راهنمای آسمان هایم، من همدم انوار خداوندی یا نشانه عظمت خدایم، تا آنجا که فرمود من اول هستم من آخر هستم، من ظاهر هستم، من باطن هستم تا آخر حدیث شریف..
ابن ابی الحدید نیز در شرح نهج البلاغهاش علم تفسیر را برگرفته از ابتکار حضرت علی علیهالسلام میداند و میگوید گرچه، عدهای از اهل تفسیر، نسبت شاگردی خود را به عبداالله بن عباس میدهند، ولی مطالعه کتب تفسیر، واقعیت از آن دارد و آن گونه میگوید که علم و فن تفسیری عبداالله، در کنار فن تفسیری پسر عمویش - علی علیهالسلام - همانند قطرهای باران در بحر است. علم و تفسیر عبداالله بن عباس، در اثر ملازمت با علی بن ابی طالب به دست آمده است
آن کسی که زبان قرآن را میفهمد، اعماق آن را درک میکند، از جزئیات آن خبر میدهد و برای مردم تبیین مینماید، کسی است که مخاطب اصلی قرآن کریم است؛ چنان که در این باره آمده است: »انما یعرف القرآن من خوطب به« ؛ یعنی رسول اکرم و اهلبیت عصمت که مخاطبین اصلی و اولی قرآن هستند، با حقیقت قرآن و علم و فهم آن آشنا میباشند. بنابراین در مرحله اول جهت بیان معارف قرآن و معارف دینی، باید به مخاطبین اصلی و اولی آنان مراجعه کرده، از آنان طلب فهم نمایند؛ شاید از همین باب است که امام علی علیهالسلام فرموده که قرآن با شما سخن نمیگوید، من از او به شما خبر میدهم
بیان مسئله
در این مقاله سعی شده است با مراجعه به دو کتاب ارزشمند تفسیر عیاشی و تفسیر قمی، احادیث امام رضا علیهالسلام جمع آوری شده و سپس این روایات تفسیری به دستههای جداگانهای تقسیمبندی شوند. در این پژوهش با روش تحلیل محتوا، به تبیین و بررسی روایات تفسیری در دو کتاب تفسیر قمی و عیاشی پرداختیم. پس از گردآوری دادهها که همان روایات تفسیری هستند، آنها را طبقهبندی کرده و مورد تحلیل و بررسی قرار دادیم؛ سپس نتایج به دست آمده از دو کتاب را به صورت جدا و با یکدیگر مقایسه کردیم. همچنین جداولی را نیز در فراوانی احادیث قرار دادیم.
-1 مفاهیم
1-1 امام رضا علیه السلام
امام رضا علیه السّلام در مدینه متولد شد و در خراسان سال 203 ق به شهادت رسید. ایشان حدود بیست سال مسئولیت امامت را بر عهده داشت که پانزده سال آن را در مدینه سپری کرد. از ایشان نیز خطبهها و مناظرههای مهمی در دوران امامت، بهویژه در ایران، رسیده است که در تفسیر آیات قرآن است و آنها در کتب روایی موجود است
امام علیه السلام دانش خود رااز جدّش پیامبر خدا صلی االله علیه و آله به ارث برده و سرچشمه جوشانی از علم و فضیلت بود که تشنگان دانش و معرفت از فیض او بهره می بردند و تشنگی خود را برای فهم شکلاتم و حلّ معضلات، بدو فرو می نشاندند. تاریخ، بسیاری از مناظرات علمی، و مباحثات فکری آن حضرت علیه السلام را، که موجب پیروزی بر دشمنان اسلام شده، برای ما بیان کرده است، و نیز افاضات آن حضرت را در انواع دانشها، که مورد استفاده بزرگان علم و رجال فکر قرار گرفته، شرح داده است.
از امام موسی بن جعفر علیه السلام روایت شده است، که به فرزندان خود می فرمود: ابرادرتان،ین علیّ بن موسی، عالم آل محمّد صلی االله علیه و آله است، مسائل دین خود را از اوبپرسید، و آنچه به شما می گوید نگهدارید، زیرا من بارها از پدرم، جعفربن محمّد، شنیدم که می فرمود: عالم آل محمّد در صلب توست، و ای کاش من او را دیدار می کردم، و او با امیرالمؤمنین، علیّ همنام است
از ابراهیم بن عبّاس صولی نقل شده که گفته است: من ندیدم از امام رضا علیه السلام پرسشی شود، که او آن را نداند، و داناتری از او، به آنچه تا زمانش، بر روزگار گذشته است، ندیده ام، مأمون با پرسش از هر چیزی، آن حضرت را می آزمود، و امام علیه السلام او را پاسخ می فرمود، در حالی که تمامی پاسخهای آن حضرت، مأخوذ از قرآن و مستند به آن بود
حاکم در تاریخ نیشابور می نویسد: امام رضا علیه السلام در مسجد پیامبر خدا صلی االله علیه و آله مینشست و فتوا می داد، در حالی که او بیست و چند ساله بود. در سنن ابن ماجه و همچنین در خلاصه تهذیب الکمال است که: او سرور بنی هاشم بود، و مأمون او را بسیار بزرگ میداشت و احترام میکرد
خود امام رضاعلیه السّلام در مورد دانش بیکران حضرتش و برتری بر اندیشمندان و متفکرین علوم مختلف میفرماید: زمانی من در روضه - مسجد النبی - مینشستم و در آن دوران دانشمندان زیادی در مدینه بودند، هرگاه یکی از آنها از پاسخ پرسشی عاجز میشد و دیگران هم نمیتوانستند از عهده برآیند، همگی به من اشاره می-کردند و مسائل مشکل را پیش من میفرستادند و من پاسخ همه ی آنها را میدادم
1-2 تفسیر قمی
تفسیر قمّی تألیف علی بن ابراهیم بن هاشم قمی که از محدثان بزرگ شیعه و هم عصر امام حسن عسگری علیه السلام بوده است و تا سال 307 هجری قمری در قید حیات بوده، بیشترین روایات تفسیری خود را از طریق پدرش ابراهیم بن هاشم و شصت تن از راویان، از امام جعفر صادق علیه السلام نقل میکند. به جز جملات اندکی که از خود مؤلف در این کتاب دیده میشود، تمامی کتاب نقل احادیث است. این کتاب به خاطر اهمیت فوقالعادهاش بارها توسط علما و محدثین شیعه تلخیص شده است
علی بن ابراهیم قمی، از مشایخ مرحوم کلینی - م 328 ق - است نجاشی میگوید: علی بن ابراهیم در حدیث، مورد اعتماد - ثقه فی الحدیث - و دارای مذهب صحیح است. وی از استادان زیادی حدیث شنیده و کتاب نیز نوشته است. او در وسط عمرش نابینا شد و دارای کتاب تفسیر است
این تفسیر با مقدمهای نسبتا طولانی آغاز میشود که در آن از انواع آیات قرآنی سخن رفته است؛ از جمله ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، خاص و عام، مقدم و مؤخّر، آنچه لفظش جمع، ولی مراد از آن مفرد است و بالعکس؛ یا ماضی است و مراد از آن، مستقبل است و بالعکس و مطالبی از این قبیل؛ که از رساله منسوب به نعمانی در اصناف - انواع - آیات قرآن، اقتباس شده است.
