مقاله زن در باورهای عامیانه ایران عهد ساسانی

بخشی از مقاله

چکیده

در ایران عهد ساسانی - 224-651 - م، زنان عنصری مهم دراجتماع بودند زیرا می توانستند در تکوین خانواده و حتی جامعه بسیار مؤثر باشند، اهمیت زنان باعث شده که در حول آنان باورهایی شکل بگیرد که گرچه همه شان مثبت نیستند اما مردم این عصر به آن اعتقاد داشتند و یا برای زندگی بهتر، همه مکلف به رعایت این بایدها و نبایدها بودند و براساس این باورها می بایست که رفتار کنند، اساس پژوهش بر روی اوستا و متون پهلوی است با این هدف که از این طریق تا حدودی به طرز فکر مردم آن زمان در مورد زنان و وضعیت آنان پی ببریم.

از جمله موضوعاتی که با روش توصیفی و به شیوه کتابخانه ای در این پژوهش به آن پرداخته شده : دشتان، معیارهای زیبایی، ازدواج، اخلاق در خانواده، بارداری و زایمان، چهره زن در اوستا و متون پهلوی و ... است، فرضیه، وجود بعضی باورهای خرافی اما وجود رفاه نسبی در مورد زنان را به وجود آورده است . در نتیجه می توان دریافت باورها در مورد زن برگرفته از باورهای کهن ، باورهای مذهبی، خرافات، امکانات و شرایط زندگی مردم است که گاهی شرایط سختی را بر زنان تحمیل می کرد، اما این مطلب به معنای نبود آسایش و آرامش برای زنان در این عصر نمی باشد.

مقدمه

در تاریخ سرزمین ما زنان، گرچه به ظاهر عنصری تأثیر گذار در جامعه نمی نمودند، اما به عنوان رکنی مهم در خانواده حضور داشتند و در اصل در بسیاری از مسائل جامعه و حتی در تعیین و یا تغییر مسیر تاریخ و فرهنگ کشورمان دخیل بوده اند. لذا برای درک این مسأله و اینکه زنان چقدر می توانستند در سرنوشت خودشان و جامعه شان دخیل و تأثیر گذار باشند، باید بتوان پی به وضعیت و جایگاه اجتماعی زنان برد . این پژوهش به چگونگی باورهای عامیانه و مردمی درباره ی زنان در دوره ی ساسانی - - 651-224 م، که یکی از حساس ترین مقاطع تاریخ ایران، مخصوصا ایران قبل از اسلام است پرداخته است. ساسانیان که آخرین شاهنشاهی در دوره ی قبل از ظهور اسلام در ایران هستند، به عنوان یکی از بزرگترین شاهنشاهی های جهان، وارث فرهنگی غنی و کهن می باشند.

همان طور که گفته شد این پژوهش با توجه به منابع دسته اول اوستایی و پهلوی می باشد که از بطن جامعه برخاسته و این گونه باورها در این متون به طور وسیعی انعکاس یافته. با توجه به این که تدوین اوستا در دوره ی ساسانی صورت گرفته و متون پهلوی نیز گرچه در قرون نخستین اسلامی تألیف یافته اما بر اساس عقاید دوران ساسانی است که آخرین دوره ای است که دین زرتشتی دین رسمی کشور بوده و عقاید دینی و فرهنگی و ... در این دوره قوام یافته است و در این متون مؤثر واقع شده است، حال می خواهیم بدانیم در این دوره ی پر عظمت سیاسی و فرهنگی چه دید و طرز تفکری در مورد زنان وجود داشته، وضعیت زنان چگونه بوده و آنان تحت چه شرایطی زندگی می کردند که در این پژوهش به گوشه ای از این باورها پرداخته شده است.

-1دختران

دختران هنگامی که به سن بلوغ می رسیدند، می دانستند که باید علاوه بر انجام وظایف شخصی در خانواده مسئولیت همسر و مادر شدن را به عهده بگیرند، دین زرتشت نیز به آنان توجه ویژه ای داشته است و در اوستا با ظاهری زیبا خلخال به پاکرده، کمربند به کمر بسته، با تن زیبا و انگشتهای بلند توصیف شدهاند، - یشتها،189 :1377، ارت یشت، فقره - 11احتمالاً این توضیحات ظاهر مطلوب دختران در اوستا است. معیار های ازدواج دختران طی نیایشی بازگو شده که از ایزد رام درخواست میکنند که به ما یاری بده، تا با مردی زیبا و جوان ازدواج کنیم که با ما خوب رفتار کند و فرزندان دانا و خوش سخن آنها از ما به دنیا بیایند. - همان: 152، رامیشت، کرده 10، فقره - 40

درمتون پهلوی نیز بهازدواج دختران تأکید شده است؛ مثلاً کسی که مانع ازدواج دختران شود، گناهکار است و در این باره آمده وقتی دختر نه ساله شود، باید نامزد شود و وقتی دوازده ساله شود، باید او را شوهر بدهند و اگر دشتان شود و او را شوهر نداده باشند، پدر گناه بسیار کرده و باید کفّارهاش را بدهد - تنافوری که هزارودویست درم سنگ گناه باشد - و بر سر پل چینود اول به حساب این موضوع میرسند. اگر از دختر خواستگاری کنند و مرد لایق و خوبی باشد، امّا او قبول نکند، وقتی پیر شود و کار خیر بسیاری هم کرده باشد و بعد بمیرد، ممکن نیست از دوزخ رها شود و به بهشت برود. - صد در بندهش: 1909م: 134،

-2معیارهای زیبایی

زیبایی ایدهال زن در دورهی ساسانیان را میتوان چنین توصیف کرد: قد متوسّط، تن گوشتناک، موی مشکی و بلند و فر، صورت گرد، سرخ گونه، پیشانی بلند، ابروکمانی، چشم بادامی سیاه و مخمور، مژه بلند و سیاه، بینی باریک، دهان کوچک، چانه گرد، کمر باریک و تن سفید بود. - خالقی مطلق، 714 - 713 :1375 ؛ کیا، :1337 86، به نقل از خسرو قبادان و ریدکی -

-3 دشتان

وقتی جهی - دیو مادّه - اهریمن را از خواب سه هزار ساله بیدار کرد، اهریمن سرجهی را بوسید و جهی دشتان شد. این عقیدهای بود که دربارهی منشأ دشتان شدن زن وجود داشت. - بندهش، 51 :1378، فصل 5، فقره - 40 نزدیکی کردن با جه - روسپی - و زن دشتان - حیض - و انواع دیگر نزدیکیهای جنسی بد از گناهان شمرده شده است. - دینکرد پنجم، 48 :1386، فصل 9، فقره 11حتّی - معتقد بودند چشم آلودهی زن دشتان چیز پاک را آلوده میکند. - دینکرد سوم، 47 :1381، کرده 26، فقره - 16 و با نزدیک شدن زن دشتان به آب و گیاه، آنها کم می شوندو غذاها بیمزه میشوند و بوی آنها تغییر میکند و نیز از همصحبتی با زن دشتان، به هوش و حافظه و عقل و بدن آسیب بسیاری میرسد.

- دینکرد پنجم،98 :1386، فصل 24، فقره - 20 به این خاطر نزدیکی با چنین اشخاصی منع شده تا بیماری و آسیب به جسم و روح مرد نرسد. - اشه، - 285 :1382 هر وقت زن نشانه حیض ببیند، وظیفه مزداپرستان این است که یک راه را در خانه که از گیاه و درخت خالی باشد، انتخاب کنند و زمین آن را سنگ ریزه نرم بپاشند و آن زن را از خانه جدا کنند و همچنین باید از آتش و آب و برسم، پانزده گام و از مرد سه گام فاصله داشته باشد - وندیداد،145 - 144 :1327، فرگرد 16، فقره - 4 و از دیدن آب و آتش و خورشید و ماه و ستاره خودداری کند و در گوشهای بنشیند تا سه روز بگذرد.

- صد در بندهش، 1909م : 110، فصل 41، فقره - 1 دو زن دشتان نیز نباید با هم غذا بخورند و یا با هم بخوابند. - صد در نثر،1909م: 49، در 68، فقره - 6 امّا علّت این کارها اینگونه توجیه شده است که دشتان به دلیل رنگ متفاوت آن از خونهای دیگر و بدبویی بیشترش، موجب آلودگی بدن میشود و از این راه، آن بدن نیز موجب زیان رساندن به دیگران میشود. - دینکرد پنجم،98 :1386، فصل 24، فقره - 20

-4 معیارهای انتخاب همسر

در ایران دورهی ساسانی برای انتخاب همسر چه توصیههایی میشده است؟ در امر ازدواج باید که فردی مزداپرست و با ایمان و با روح و جسمی سالم و همپیشه و همسطح انتخاب شود. در این انتخاب مهمترین خصیصهی زن، بنا بر تأکید نسکهای مختلف اوستا و متون پهلوی مانند خسرو قبادان و ریدکی، این است که از تعلیم و تربیت خوبی برخوردار باشد. مرد نیز باید با هوش و درس خوانده و خوش اخلاق و در کار خود ماهر باشد. - کریمی زنجانی اصل، - 655 :1378

توصیه های دیگری نیز درباره زنان گفته شده و به میزان خوبی و بدی آنان اشاره شده : اگر زنی را میخواهید که خانهدار باشد و در آرامش با او زندگی کنید، زنی را انتخاب کنید که خوب و سروزباندار باشد و اگر زنی را میخواهید که خوب و بی آزار باشد، آن زنی را که خوب و بیسروزبان است، انتخاب کنید. امّا اگر از این دو دسته زن هیچ کدام پیدا نشود، آن را که خوب نیست مثلاً از لحاظ ظاهری ولی بیسروزبان است، میتوان انتخاب کرد. از آن زنی که خوب نیست و سر و زباندار است، باید جداً دوری کرد. - دینکرد سوم، 1381،ص 127، کرده - 72 در ویسپرد نیز این مطالب به گونه ای دیگر آمده و در واقع مردان را به ازدواج با این گونه زنان ترغیب می کند:

»خواهان ازدواج با زنی هستم که اندیشه و گفتار و کردارش نیک باشد و خوب تربیت شده و از شوهرش اطاعت و فرمانبرداری کند .« - ویسپرد، 37 : 1343، کرده 3، فقره - 4 از دیگر توصیه ها، ازدواج با زنی اصیل، - مینوی خرد، 7 :1364، فرگرد 1، فقرات - 32 - 31 دانا و با حیا است. - کیا، 82 :1337 و 84، به نقل از واژهای چند از آذرباد مهرسپندان - همینطورآمده با زن دوشیزه و جوان ازدواج کنید و از اینکه مردی پیر با زنی جوان ازدواج کند و مردی جوان، زن پیری را به زنی بگیرد نهی شده است.