بخشی از مقاله
خلاصه
تدوین صحیح قرارداد در پروژههای عمرانی بین ارکان مختلف پروژه میتواند نقش به سزایی در کاهش بروز اختلافات قراردادی و درنتیجه پیشرفت صحیح و سریع پروژههای عمرانی داشته باشد. تدوین صحیح هر قرارداد میبایست با عنایت به مسائل مطرح در پروژه و روش تحویل پروژه صورت گیرد. در این میان اجرای پروژهها در قالب روش تحویل مهندسی-تامین-ساخت - EPC - بهخصوص در پروژههای عمرانی صنعتی عمومی در کشور ما در حال گسترش است. این در حالی است که انعقاد قراردادهای مربوط به این پروژههاعمدتاً با استفاده از قراردادهای همسان مهندسی، تأمین کالا و تجهیزات، ساختمان و نصب به صورت توأم که توسط سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور ابلاغ شده است صورت میگیرد.
در این مطالعه با مقایسه قرارداد همسان پیمانهای مهندسی، تأمین کالا و تجهیزات، ساختمان و نصب بهصورت توأم با قرارداد همسان بینالمللی متناظر آن، تحت عنوان شرایط عمومی قراردادهای EPC یا کلید گردان منتشر شده توسط فدراسیون بینالمللی مهندسین مشاور - یا فیدیک نقرهای - ، ضمن بررسی محاسن و معایب هرکدام، ریسکها و خطرات احتمالی موجود در پروژهها و روش پاسخگویی هریک از این قراردادهای همسان به آنها مورد تحلیل قرار میگیرد. نتایج این تحقق در قالب پیشنهادهای اصلاحی جهت بهبود تسهیم این ریسک ها در قرارداد همسان پیمانهای مهندسی، تأمین کالا و تجهیزات، ساختمان و نصب بهصورت توأم ارائه شده است.
1. مقدمه
روش مناسب انجام پروژه و در چارچوب آن عقد قرارداد مناسب، به خصوص در پروژههای ملی و بزرگ، یک تصمیم استراتژیک بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است .[1] انتخاب مناسب روش اجرای پروژه میتواند هزینههای پروژه را به طور متوسط تا 5 درصد و زمان اجرای پروژه را تا 30 درصد کاهش دهد ولیکن انتخاب روش نامناسب برای پیشبرد پروژهها میتواند منجر به بروز مشکلاتی مانند تأخیر، افزایش هزینه و بروز اختلافات و ادعاها در پروژهها گردد .[2] در گذشته مجریان طرحها از روشهای سنتی برای انجام پروژهها استفاده میکردند که در سالهای اخیر با توجه به پیشرفتهای تکنولوژی و پیچیدگی مدیریت پروژههای عظیم مانند نیروگاهها، پالایشگاهها، فرودگاهها و غیره، چه در مرحله شروع پروژه و چه در مرحله ساخت، راهاندازی، تحویل و بهرهبرداری استفاده از روشهای سنتی عملاً غیر ممکن شده است
یکی از روشهای نوین، روش تحویلِ مهندسی، تدارک و اجرا - به اختصار [3] - EPC میباشد که در آن تمام فعالیتهای لازم برای اجرای پروژه از مرحله طراحی و مهندسی تا تدارکات و ساخت نهایی بر عهده یک پیمانکار گذاشته میشود. پیچیدگی و قیمت بالای پروژههای عمرانی و توسعه رویکردهایی مانند مدیریت ریسک و مدیریت دانش در اجرای پروژهها و همچنین گسترش به کارگیری استانداردها و روشهای جامع مدیریت پروژه موجب شده تا به کارگیری این روش برای اجرای پروژهها فزونی یابد که این امر میتواند به دلیل مزایای متعدد استفاده از این نوع روش تحویل باشد. کوچک کردن دستگاه اداری و اجرایی کارفرما با واگذاری تمام کارهای پروژه به پیمانکار، مشخص شدن قیمت کل پروژه، تعیین بودجه مربوطه قبل از اجرای پروژه و سرعت بیشتر به علت اجرای همزمان بخشهای مهندسی، تدارک و اجرا از جمله این مزایا میباشند.
طی سالهای گذشته روش EPC به مدلی قابل قبول در کشورهای اروپایی و آمریکا تبدیل شده است به گونهای که بسیاری از کارفرمایان پروژههای بزرگ تمایل به بکارگیری این روش دارند. در ایران نیز از اواخر دهه هفتاد شمسی کارفرمایان بزرگ پروژههای عمرانی به استفاده از این روش روی آوردهاند.[4] در این میان، پروژههای زیرساختی کشور - به ویژه پروژههای صنعت نفت - بستر مناسبی جهت استفاده از این روش تحویل شده که از میان آنها میتوان به پروژههای در دست اجرای شرکت مهندسی و توسعه نفت از جمله پروژه توسعه میادین گلشن و فردوسی و پروژههای در دست اجرای شرکت نفت و گاز پارس از جمله پروژههای توسعه لایههای نفتی پارس جنوبی اشاره نمود
با توجه به تقاضای روز افزون استفاده از قراردادهای همسان تهیه شده توسط فیدیک1 در پروژههای بزرگ ملی اجرا شده با روش تحویل EPC در کشور [1]، نحوه برخورد مفاد این قرارداد همسان با ریسکهای موجود بر سر راه اجرای پروژههای EPC با استفاده از این روش تحویل از اهمیت بسیاری برخوردار است. به همین منظور در این تحقیق با شناسایی ریسکهای موجود در پروژههای EPC نحوه پاسخگویی به آن در قرارداد همسان مهندسی، تدارک و اجرا و همچنین در قرارداد همسان EPC تهیه شده توسط فیدیک بررسی و با یکدیگر مقایسه شده است.
2. مرور ادبیات فنی موضوع
بهطورکلی مطالعات چندی با موضوع مقایسه قراردادهای همسان داخلی با قراردادهای همسان تهیه شده توسط فیدیک در کشور صورت گرفته است. از آن جمله مطالعه انجام شده توسط پرچمیجلالی و محمدپور - 1388 - است که با بررسی کلی انواع قراردادهای فیدیک، قراردادهای سازمان برنامه و بودجه - وقت - را مورد بررسی بیشتر قرار داده و چنین نتیجهگیری کردهاند که تسهیم ریسک در قرارداد همسان پیمانکار ساخت بهصورت منطقیتری نسبت به سایر روشها انجام شده است
. بهعلاوه اینکه آنها روش کلید گردان را برای پروژههایی که عمده مبلغ قرارداد مربوط به خرید تجهیزات و تکنولوژی پیمان است و نیاز به سازوکار نظارت تفصیلی ندارند مناسب شناخته و برای پروژههای زیرساختی همچون سدسازی و تونل سازی نامناسب دانستهاند. آنها همچنین روش طراحی-ساخت را برای پروژههایی که برآورد دقیق هزینه در آنها تا حدی ممکن و منطقی است پیشنهاد داده و اعلام داشتهاند که دیدگاه فیدیک در مورد تناسب روشهای انجام پروژهها و فلسفه ابداع آنها با دیدگاههای جهانی و تحقیقات انجام شده تفاوت اساسی داشته و بنابراین استفاده از این قراردادها بدون انجام بررسیهای لازم و اعمال تغییراتی متناسب با ضوابط و قوانین جاری کشور، درست و منطقی نمیدانند
مطالعه انجام شده توسط طاهری خرمآبادی - 1391 - با تمرکز بر مدیریت دعاوی و مقایسه این مبحث در قراردادهای فیدیک و قراردادهای همسان سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور، سعی بر شناسایی نقاط ضعف و قوت هر یک از این قراردادها دارد تا با بررسی این مسائل، نقاط محتمل ایجاد دعاوی در قراردادها را شناسایی کرده تا بتوان قبل از بروز دعاوی، خسارات ناشی از آنها را به حداقل رساند. در این مطالعه، دعاوی ممکن در سه قرارداد مختلف فیدیک - قرارداد پیمانکار ساخت، قرارداد طرح و ساخت و قرارداد کلید گردان - ،شناسایی و استخراج شده است و با معرفی طرف مستحق دعوی و ذکر بند قراردادی مرتبط، سعی شده ابزار مناسبی برای پیشگیری از دعاوی در اختیار مدیران قرار داده شود
در مطالعهای که در سال 2012 میلادی انجامگرفته، به بررسی و مقایسه بخشهای مختلف قراردادهای فیدیک و مجموعه قراردادهای انگلستان تحت عنوان قراردادهای نوین مهندسی - بهاختصار - NEC با در نظر گرفتن عواملی چون شفافیت، انعطافپذیری، فرآیندهای مدیریتی واضح، کار تیمی و همکاری، مدیریت ریسک، در نظر گرفتن شرایط مناسبتر برای مشخصات زمین، آبوهوا و سایر تفاوتهای موجود در پروژهها پرداخته و اذعان داشته که مجموعه قراردادهای NEC در تمامی این زمینهها شرایط بهتری دارد
قاسمی - 1392 - در مطالعه انجام شده با دیدی وسیعتر به بررسی تفاوتها، شباهتها و نکات حائز اهمیت قراردادهای همسان با قراردادهای فیدیک پرداخته و 16 تفاوت این دو قرارداد را در بخشهای زیر شناسایی کرده است: کلیات و مفاهیم، موافقتنامه، شروع کار، اولویت اسناد، طراحی، پیشپرداختها، تضمین انجام تعهدات، آزادسازی حسن انجام کار، ایمنی کار، هماهنگیها، تغیر در کارها، پرداختها و تأخیر، مراحل تکمیل و تحوبل، زمانهای تأخیر و تعلیق، خاتمه پیمان، تعلیق و فسخ توسط پیمانکار و حل اختلاف. این مطالعه نیز همچون مطالعات گذشته سعی بر بیان عدم امکان استفاده از قراردادهای فیدیک که با دیدی متفاوت نسبت به دید دستگاههای دولتی نگاشته شده دارد
از دیگر مطالعات انجام شده در این حوزه میتوان به مطالعه انجام شده توسط تلخابی - 1392 - اشاره کرد که در آن با تمرکز بر قراردادهای طرح و ساخت و عوامل مؤثر بر دعاوی موجود در پروژههای عمرانی زیرسطحی کشور - مانند تونلها و شبکههای جمعآوری فاضلاب - ، به بررسی و شناخت دعاوی، ادعاها، دلایل و عوامل مؤثر بر آنها پرداخته است. در این مطالعه 250 مورد بهعنوان عوامل ایجاد دعاوی و ادعاها در پروژههای طرح و ساخت اجرا شده در ایران و دیگر نقاط جهان شناسایی شده و با تحلیل روابط علت و معلولی سعی بر بررسی و شناخت مشکلات ساختاری این قراردادها شده است. در ادامه این تحقیق 10 مورد بهعنوان مهمترین علل ایجاد ادعاهای پیمانکاران در قراردادهای طرح و ساخت پروژههای زیرسطحی معرفی شده و راهکارهایی برای جلوگیری از ایجاد آنها ارائه شده است
همچنین مطالعه دیگری در سال 2013 میلادی، قراردادهای زرد و قرمز فیدیک را با مجموعه قراردادهای متناظر نسل سوم NEC در سطح کلان مورد بررسی و مطالعه قرار داده و به مقایسه ساختار کلی، محتوای مدارک و قراردادها، تفاوت نقشها و مسئولیتها در زمانهای مختلف، ادعاها و نحوه رفع اختلافها پرداخته و در انتها نقاط قوت و ضعف هرکدام و مناسبترین کاربرد قرارداد را ذکر کرده است
همچنین عزیزی - 1394 - در مطالعه خودعمدتاً با دیدی حقوقی به بررسی نکات ضعف قراردادهای همسان میپردازد و در مورد مسائلی همچون حق فسخ قرارداد، جانبداری در بعضی بندها به نفع کارفرمایان - بخش دولتی - و مشکلات موجود درزمینه حل اختلاف بحث نموده است
3. تحلیل ریسکهای موجود در قراردادها
بطور خلاصه ریسک یا تهدید، احتمال یا خطر بروز وقایعی است که ما را در معرض خطر از دست دادن منافع مالی، جانی یا معنوی قرار میدهد. همانطور که در پروژه احتمال وقوع ریسک یا حوادث نامطلوب وجود دارد، احتمال بوجود آمدن فرصت و یا موقعیتهایی که پروژه میتواند از آن منتفع شود نیز وجود دارد. اگرچه تفاوتهای فراوانی در چگونگی تعریف ریسک وجود دارد، ولی درحالت کلی میتوان ریسک را احتمال متحمل شدن زیان دانست. به عبارت دیگر، برای ریسک دو جنبه اصلی در نظر گرفته میشود: مقدار زیانی که ممکن است وارد شود و عدم اطمینان از وقوع آن زیان .[14] در برخی مراجع به طور ضمنی به جنبه سومی نیز اشاره میشود که آن، چگونگی توجه به ریسک یا برخورد با ریسک است. این سه مورد، پایههای اساسی مدیریت ریسک و مبنایی برای بررسی عمیقتر آن هستند.
از آنجایی که قرارداد فیدیک نقرهای [6] و قرارداد همسان داخلی متناظر آن تحت عنوان »پیمانهای مهندسی، تأمین کالا و تجهیزات، ساختمان و نصب به صورت توأم - EPC - برای کارهای صنعتی[3] « منتشر شده توسط سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور - که در اینجا به اختصار قرارداد همسان EPC خوانده میشود - ، در موارد و بندهای متعددی تفاوت دارند، پاسخدهی دو قرارداد در برخی موارد به ریسک های موجود میتواند متفاوت باشد. از این رو با استناد به تحقیقی که در زمینه ریسک های قرارداد همسان EPC انجام شده است، ریسک های مهم در چند مرحله شناسایی شدهاند. ابتدا با مطالعات کتابخانه ای و میدانی 110ریسک شناسایی شدهاست و با نظر خبرگان 45 مورد از ریسک های مهم انتخاب شده است. این ریسک ها در جدول 1 آورده شده است.
جدول 1ریسکهای مهم موجود در تحقیق
