بخشی از مقاله
چکیده :
اصل شفافیت از اصول مهم هستی بوده و معنای آن حرکت همیشگی و تکامل هستی از کیفیت مادی به کیفیت روحی است. شفافیت معماری ایران را عمدتا بایستی در شفافیت فضایی آن سراغ گرفت و می توان گفت، معماری به طور کلی روند رسیدن به اصل شفافیت و کاهش ماده تا رسیدن به فضا را طی می کند. تقلید طراحان از ظواهر و عناصر معماری گذشتگان و بی توجهی آنان به لایه های معنوی و معرفتی، باعث شده تا نتوانند با نیازهای انسان امروز همگام گردند. با توجه به نقش نور در پیشینه غنی معماری ایرانی تاثیر آن بر فضا چگونه بوده است؟ هدف از این تحقیق پی بردن به چگونگی استفاده هنرمندانه از نور در معماری ایرانی وتاثیر برچگونگی ایجاد فضای مطلوب.
واژههای کلیدی: نورپردازی طبیعی، نورگیر سقفی و دیواری، شفافیت در فضا، تعدیل نور.
مقدمه
نور در معماری اسلامی فضا را تعریف می کند و به آن هستی می بخشد. و همچنین نور مرز بین پر و خالی را درهم می ریزد. نور در معماری مساجد به دنبال الهام از مفاهیم کلام الهی است، تا فضایی ایجاد کند تا عالم معنا و ماده را به هم نزدیک کند. نور در خانه ها از حیاط مرکزی گرفته می شود و در فضاهای نیمه باز که ارتباط دهنده دو فضای باز و بسته است و به صورت سایه بانی عمل می کند که در فضاهای بسته موجب تعدیل نور می شود. وهمچنین نوری که به داخل بازار تابیده می شود هم فضارا روشن می کند و هم بر مسیر حرکت تاکید می نماید. در معماری سنتی ایران، نور طبیعی که به عنوان تنها منبع روشنایی روز بود، به تأمین روشنایی محدود نشده و از نظر کیفیت بصری و زیبایی فضا نیز مورد توجه معماران بوده است. نورگیری در حمام ها از طریق سقف انجام می شود و همچنین تابش نور در حوض زیر نور گیر و کف و دیوارهای آن با استفاده از سنگ های روشن باعث روشنایی بیشتر فضا می شود. نور گیری در مدرسه ها هم مانند خانه ها از طریق حیاط مرکزی تابیده می شود سپس در ایوانچه های حجره تعدیل می شود و در فضای مدرس از طریق سقف تامین می گردد.
تحلیل نور و شفافیت در معماری ایرانی
نور نماد عقل الهی و منشأ تمام پاکی ها و نیکی هاست. تابیده شدن نور معرفت در وجود انسان همواره یک هدف نهایی است و در این×صورت است که انسان به رشد و تکامل معنوی می رسد؟لائوتسه این چنین بیان میدارد که »معماری فقط چهار دیوار و یک سقف نیست بلکه فراتر از آن هوای درون این محدوده و فضا، نشان دهنده مفهوم این چهاردیواری است« و شاید این چرایی، وابستگی جاودانه و لاینفک نور و معماری در طول تاریخ بوده است. ارتباط این دو ناگسستنی است و صرف نظر از این که معماری مورد بررسی متعلق به طراحی صاحب سبک و آکادمیک یا معماری مردمی است، رخ میدهد. معماران میدانند یا باید بدانند که تنظیم نور فضا در معماری چه طبیعی و چه مصنوعی از مهمترین اجزاء طراحی است، نور خوب به فضا ارزش میدهد و نور بد از ارزش فضا می کاهد. بهترین نور در فضا، نوری است که هنگام ورود به فضا حس خوبی ایجاد میکند ولی دیده نمیشود؟ - دریا لعل . - 1388
تاریخچه استفاده از نور در معماری ایرانیْ
اولین تاریخی که ما از آن اطلاع داریم سده سوم هزاره چهارم ق.م میباشدکه در آن زمان جهت کسب نور و سایه از ایجاد اختلاف سطح در دیواره های خارجی استفاده میکردند. در شهر سوخته از هزاره های سوم و دوم ق.م از روی آثار خانه هایی که دیوار آنها تا زیر سقف باقی مانده بود میتوان استنباط کرد که هر اتاق از طریق یک در به خارج ارتباط داشته و فاقد پنجره بوده اند×، در دوره×ایلام در حدود 1300 و 1400 ق.م نیز نمونه ای از پنجره های شیشه ای به دست آمده که شامل لوله هایی ازخمیر شیشه میباشد که در کنار هم و در داخل یک قاب جای میگرفته و به طور حتم جهت روشن کردن داخل بنا مورد استفاده بود. عکس از جمله کهن ترین مدارک و نمونه های در و پنجره در معماری ایران را شاید بتوان در نقش قلعه های مادی در آثار دوره شاروکین یافت. عکس از روی نقش برجسته آشوری میتوان روزنه هایی را که بر روی برج ها ساخته شده اند تشخیص داد در اصل از خصوصیات سبک ایرانی، تعبیه سایبان و آفتابگیر منطقی و ضروری برای ساختمان ها است. در این دوره از اصل اختلاف سطح، جهت جذب نور به داخل استفاده میشد. بر اساس تحقیقات پروفسور ولفانگ معلوم شده که انحراف زوایای بناهای تخت جمشید بر اساسی بنیاد گذاشته شده که به وسیله ی ایجاد سایه روشنهای گوناگون تعیین روز اول سال و فصول مختلف میسر شده و این انحراف به معمار ایرانی اجازه میداده مکان های مورد نیاز برای زیستن را به صورتی بسازد که در فصول مختلف سال هر خانه به مقدار لازم از آفتاب و روشنایی استفاده نماید.
ساسانیان تمایل به نشان دادن تضاد بین سایه و روشنائی داشته اند و این امر درتمام بناهای آنها مشهود است. نوک گنبدهای بناهای چهار طاقی به صورت روزنه در آمده زیرا برای افروختن آتش به آن احتیاج داشته اند. ایوان کرخه در خوزستان طرز نور گرفتن از اطاق را برای اولین بار نشان می دهد، البته در بناهایی که طاق ضربی داشته اندمعمولاً تأمین نور از آن قسمت هایی بوده که سقف مسطح داشته اند. روش استفاده از طاق گهواره ای که از انواع طاق سازی های عصر ساسانی است به معمار اجازه میداد که در فاصله ی میان دو قوس پنجره تعبیه نماید و روشنایی بنا را تأمین کند. طریقه ی نورگیری از جامخانه نیز همانطور که گفته شد بعد از هخامنشیان تا مدت های بسیار به عنوان یک سنت طرح گردیده و مورد استفاده قرار گرفت و در دوره ساسانی که استفاده از گنبد به شکل پذیرفته وسیعی معمول شده و جز ویژگی های این معماری میشود در روی گنبد روزنه هایی با حفره هایی تعبیه میکردند کهاحتمالاً برای پوشش آنها از شیشه استفاده میکردند، تا زمانیکه ساسانیان از دیوارهای حمال جهت تحمل بار گنبد استفاده میکردند نور ساختمان از روزن وسط گنبد یا از روزنه های تعبیه شده بر روی آن تأمین میشد - پیرنیا . - 1387
نور، غیر مادی ترین عنصر محسوس طبیعت، همواره در معماری ایرانی وجود دارد و در واقع نشانه عالم والا و فضای معنوی است. معماری ایرانی معماری حقیقت جوست، حقیقت در معماری کمال است و کمال از آن باریتعالی است و هر چه در این معماری حضور دارد، عضوی از آن است که جداناپذیر است و روی به سوی حقیقت دارد. نور نشانی از حرکت به سمت حقیقت است که حالت فیزیکی و مادی ندارد و این موضوع در کنار عوامل دیگر مانند اقلیم و موقعیت قرارگیری یک بنا، و نحوه ی استفاده از نور، مطرح میشود؟در معماری گذشته ایران بنا و نور را در نقش جسم و روح می توان دید که به هم وابسته اند.یکی برای حضور مادی و دیگری برای حضور معنوی. این همان اندیشه و بینشی است که معماری گذشته ما را جاودان نموده است. آنچنان این دو عامل با هم یکی شده اند که نمی توان مرزی برای آن قائل شد - ورکهات 1376،. - 11
معمار ایرانی برای پیوند زدن هنرش به عالم ملکوت از غیر مادی ترین عنصر - نور - ، در طراحی استفاده نموده است؛ تا به هنرش جنبه مقدس داده و نشان دهد که هم قالب و هم محتوای اثرش از یک سرچشمه نشأت می گیرد .مردم به نور روز علاقه نشان داده و برای آن اهمیت قائل اند، و همین باعث تغییر نگرش آنها به نور بعنوان پدیده ای باارزش شده است. استفاده ازمهمترین منبع نور - خورشید - در داخل ساختمان همیشه متداول بوده و فرم دهنده ایده های طراحی بوده و در خلق آثار ارزشمند معماری مؤثر بوده است. از آنجا که ساختمانها از فضاهای خاص و گاه پیچیده ای تشکیل یافته اند، فضاهای آنها با نورپردازی شکل و معنا پیدا میکنند - نعمت گرگانی . - 1381
نور در معماری اسلامی
نور در معماری اسلامی به تزئین آن کیفیتی پویا می بخشد. نور بودن فضا را تعریف می کند و به آن هستی می بخشد. در واقع نور در معماری اسلامی عنصری هستی بخش است نه روشنایی بخش . نور و سایه در سطوح، تقبلی شدید ایجاد نموده و به نقوش سنگها و سطوح گچی و آجری بافت می بخشد. اختلاف سطح ، سبب تغییر نقوش از فاصله دور و در نتیجه منجر به بازی نور و سایه می شود . انعکاس و انکسار نور بوسیله مقرنس در بناها از دیگر ابداعات نورپردازی در فضاست؛ چین و چروک مقرنس برای نشان دادن و بازتاباندن نور است ، که در برخی موارد برای افزایش بازی با نور از کاشیهای درخشان وعکس حتی آینه کاری نیز در آنها استفاده می شده است؟ گاهی تلفیق نور مصنوعی در کنار نور طبیعی، بر جلوه آن می افزود - شکل - 1
.چراغهای شیشه ای آویزان که با خطوط زیبا و نقوش هندسی و گیاهی زینت یافته و در قابهای فلزی منقوش و زیبایی قرار گرفته بودند، لایه های فوق العاده ای از طرح را نقش زده و برآمدگی سطوح تزیینی را به دیده می نشاندندمعمولاً. نقوش چراغها از نوع نقوش دیوارها و سقف بود تا هماهنگی با محیط و پویایی و آرامش را القاء کند؟ - مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد افق آینده ،. - 1385
