بخشی از مقاله
:3486 بررسی اصل شفافیت در معماري یکی از بناهاي تاریخی ایران
چکیده:
اصل شفافیت از اصول مهم هستی بوده و معناي آن حرکت همیشگی و تکامل هستی از کیفیت مادي به کیفیت روحی است. شفافیت معماري ایران را عمدتا بایستی در شفافیت فضایی آن سراغ گرفت و می توان گفت، معماري به طور کلی روند رسیدن به اصل شفافیت و کاهش ماده تا رسیدن به فضا را طی می کند. در بین شهرهاي ایران معماري شهر اصفهان شاید یکی از غنی ترین معماریها با توجه به این اصل باشد. چون این شهر در دوره هاي سلجوقی و صفوي مرکز حکومتی ایران بوده و با توجه به قدرت، وسعت و رسمیت داشتن دین اسلام و مذهب تشیع در این ادوار، بناهاي زیادي را در این مکان می توان مورد تحلیل قرار داد. در بین بناهاي تاریخی اصفهان شاید هیچ بنایی به زیبایی کوشک هشت بهشت نتواند بر اصل شفافیت تاکید کند. شفافیت در این بنا هم درمجموعه باغ و کوشک هشت بهشت و هم در جز به جز اجزاي معماري این کوشک مشهود می باشد. هدف از این تحقیق بررسی اصل شفافیت در کوشک هشت بهشت است که براي این منظور مواردي را که اصل شفافیت در آن قابل بررسی می باشد، از جمله سلسله مراتب فضاها، نور، فن و نیارش، فرم و در نهایت رابطه بین آب و شفافیت، در کوشک بررسی شد و از بررسی نمونه هاي موجود به بررسی جز به جز اجزاي این کوشک رسیدیم. براي انجام تحقیق علاوه بر بازدید و مطالعات میدانی، از مطالعات کتابخانه اي و بررسی مقاله هاي موجود و مرتبط با این موضوع استفاده شده است.
نتایج تحقیق نشان داد که در این کوشک کاستن ماده جهت افزایش فضا، روندي منطقی را طی کرده که باعث زیبایی کوشک شده است. در این بنا وحدت به حدي می رسد که مرز بین فضاي بیرون و درون از میان برداشته می شود و سه فضاي اصلی این کوشک یعنی باغ، ایوانها و فضاي مرکزي به یکدیگر متصل شده و گویی فضاي باغ از درون بنا عبور می کند و این کالبد بنا مانعی در مقابل سیلان فضا نیست و نهایت شفافیت و سبکی فضایی است.
واژگان کلیدي: شفافیت در معماري، شفافیت فضا، کوشک هشت بهشت، فرم اسفنجی، کیفیت روحی.
3988
مقدمه
عمارت هشتبهشت که اکنون در خیابان باغ گلدسته اصفهان در میان پارك شهید رجایی واقع شده است، یکی از کاخ هاي نفیس دوران صفویه و بعد از اسلام، می باشد. از کلیه کاخهاي با صفا و کلاه فرنگی هایی که در کنار چهارباغ در زمان صفویان احداث شده بود، فقط کاخ هشتبهشت باقی مانده است. این عمارت باشکوه که روزگاري زیباترین کاخ عالم هم نامیده می شد، با بناي دو طبقهاش و با طاقهاي زیبا و تزئینات فراوان و هماهنگ، همه دست به دست هم داده تا یکی از نمونه هاي درخشان معماري عصر صفویه را به نمایش بگذارند.
نام »هشتبهشت« به معناي »هشتی« و یا »ورودي بهشت« است. این قصـر از همان ابتداي احداث »عمارت هشتبهشت«، »هشت به هشت« و » هشت در بهشت « نامیده می شد. این تالار را عمارت بهشت می نامند، زیرا عمارت به معنی خانه تفریح و خوشی است و بهشت طبقه دهم آسمان را گویند که از این جهت می توان آن را »تالار فردوس« نامید.
تمام کف هاي این مکان موزائیکی است، دیوارها و جرزها دو طبقه بوده و دالانهایی در اطراف آنهاست. در این دالان ها، تنوع بسیاري دیده می شود که دلکشترین و فرحانگیزترین نقاط دنیا محسوب می شود. همچنین روشنایی این مکانها متناسب با تفریحاتی است که این امکنه ویژه آنها ساخته شده است. هیچ یک از این نقاط از حیث شکل و ساختمان و تزیینات و آرایش به دیگري شبیه نیست. در هر جایی چیز تازه و گوناگونی است، چنان که در بعضی جاها بخاريهاي متنوع و در برخی حوضها و فوارههاست که از لولههایی که در داخل دیوارها قرار دارد آب می گیرند (شکل .(1
شکل :1 نمایی از بخاري داخل دیواري
این تالار عجیب در حقیقت داراي پیچیدگی خاصی است، زیرا انسان در قسمت فوقانی آن، گم می شود و پله ها چنان مخفی است که به آسانی پیدا نمی شوند. قسمت پایین تا ده پا از سطح زمین از سنگ، نرده ها از چوب زرنگار، قاب ها و چهارچوب ها از نقره و جام ها از بلور ساخته شده است. اما راجع به تزیینات نمی توان این اندازه شکوه وعظمت و دلربایی و فریبندگی را که در هم آمیخته است تصور کرد. میان نقاشی هاي این بنا تصاویر بسیار زیبا وجود دارد و در همه جا آیینه هاي بلورین در دیوارها بکار رفته است.
3989
عمارتی که هشتبهشت یا هشت در بهشت نام دارد، بوسیله فتحعلی شاه در محوطه کاخهاي دوره صفویه ساخته شده است و به منزله قصر تابستانی محسوب می شده که هشت نفر از محبوبه هاي شاه در آن سکونت داشتهاند و هر یک از آنها اقامتگاه جداگانهاي در اختیار داشتهاند. به این ترتیب که چهار نفر از آنها در طبقه همکف و چهار نفر دیگر در طبقه اول بنا میزیستهاند.
این عمارت 30 متر طول و 26/35 متر عرض دارد و از سطح مجاور باغ آن 2 متر بلندتر است و بوسیله دو پلکان ده پلهاي که متصل به نماهاي شرقی و غربی قصر هستند داخل آن میشوند. پس از آن ایوانی با دو ستون چوبی بلند وجود دارد که با مدخلهایی به سرسراي مرکزي ارتباط پیدا میکند(شکل .(2 طاق این سرسرا به یک نورگیر گنبدي شکل که هشت پنجره چوبی دارد ختم میشود(شکل.( 3 در وسط سرسرا حوضی هشت ضلعی موجود است که قطر آن 3/30 متر است و فواره دارد. درهاي اطراف این سرسرا به اتاق هاي هشت ضلعی راه می یابد که براي پذیرایی از زنها اختصاص دارد. ایوان اصلی به سوي شمال قصر بوده و هشت ضلعی است که داراي دوستون بلند از چوب سرو است و در وسط آن حوضی به طول 2/80 و عرض 2/30 ساخته شده که داراي فواره است.
شکل :2 قسمتی از ایوان عمارت شکل :3 نورگیر گنبدي طاق سرسرا
سقف این عمارت داراي تزیینات زیاد است و دیوارهاي داخلی قصر هم با نقاشی و طلاکاري و اشکال پرندگان مختلف و گلهاي رنگارنگ و شیشهکاريها و آیینهکاريها تزیین شده است (شکل .(4
3990
شکل :4 نمونه هایی از تزئینات سقف و دیوارها
اطراف عمارت در قسمت خارجی آن با سنگهاي سخت پوشیده شده (شکل ( 5 و در وسط این قسمت سنگفرش آبروي کوچکی تعبیه شده که اضافه آبهاي حوض هاي داخل و خارج عمارت در آن جریان پیدا می کند. از این مجراي آب، آب ها به داخل دو آب نماي بزرگ به عرض 8 متر و طول 50 متر که در مقابل ایوانهاي غربی و شرقی عمارت قرار دارند فرومیریزد. محوطه کاخ با درختان بلند محصور شده و باغچه هاي گل آن را آرایش می دهند (شکل .(6
شکل :5 سنگ اطراف عمارت شکل :6 طبیعت اطراف عمارت
با توجه به مقدماتی که براي معرفی این کوشک ارائه گردید، حال براي بررسی اصل شفافیت در کوشک، از بررسی نمونه هاي موجود به بررسی جز به جز اجزاي این کوشک می رسیم و در نهایت اصل شفافیت را در این بنا بررسی خواهیم کرد.
3991
سلسله مراتب فضاها:
هرگاه چند عنصر کنار یکدیگر قرار گیرند، نظمی در روابط بین آنها بوجود می آید. ممکن است که این عناصر همگی هم ارزش بوده و یا اینکه تابع یک نوع سلسله مراتب باشند. در معماري وجود عناصري مطلقا هم ارزش در کنار یکدیگر کاملا نادر است. دو فضا حتی اگر اندازه و فرم آنها یکی باشد، هرگز کاملا هم ارزش نیستند. زیرا ممکن است انواع ارتباط بین این دو فضا با سایر فضاها، نور و نوع استفاده از آنها یکی نباشد. سلسله مراتب در معماري از دیدگاه هاي مختلف قابل بررسی است: بطور کلی می توان سلسله مراتب بصري و سلسله مراتب معنوي را از یکدیگر تشخیص داد. عوامل بصري عبارتند از: اندازه، فرم و موقعیت. اغلب براي تاکید بر سلسله مراتب معنوي، از ترفندهاي چشمی، مثل سلسله مراتب بصري نیز استفاده می شود( پیرنیا محمد کریم، .(1389
سلسله مراتب فضایی در این کوشک بر حسب عملکرد بوده است. در واقع تقارن در نماي این بنا به کمک تعریف این سلسله مراتب آمده است که توسط ناظر درك می شود. مهمترین قسمت ساختمان که همان ایوان منتهی به گنبد می باشد در وسط قرار گرفته و فضاهاي دیگر بر اساس درجه خصوصی و نیمه خصوصی بودن در اطراف قرار گرفته اند.
در نماي این بنا، خطوط عمودي نقش غالب را بر خطوط افقی دارند. پنجره هاي دست راست به یکدیگر تعلق دارند و پنجره هاي دست چپ به یکدیگر. همچنین ایوان مستطیلی در وسط بر این نوع تقسیم بندي تاکید کرده است. شکلهاي 9 -7 نماي شرقی، شمالی و جنوبی کوشک را به همراه خطوط عمودي و افقی جهت بررسی نشان می دهد.
شکل :7 نماي شرقی کوشک
شکل :8 نماي شمالی کوشک
3992
شکل :9 نماي جنوبی کوشک
فن و نیارش:
واژه نیارش در معماري گذشته ایران بسیار بکار می رفته است. نیارش به دانش ایستایی، فن ساختمان و مصالح شناسی گفته می شده است. معماران گذشته به نیارش ساختمان بسیار توجه می کردند و آن را از زیبایی جدا نمی دانستند.
ماهیت فن آوري چیزي جز کاهش ماده نمی باشد و بهترین نمونه این فناوري را در پوشش گنبدها و سیستم انتقال نیروها و سازه آن قابل بررسی است. در این بنا گنبد مرکزي روي مکعب زیرین به گونه اي قرار گرفته که ضمن استفاده از فن در جهت هدایت نیروها به طاق و تویزه ها و انتقال آن از طریق جرزها به سطح زمین، شفافیت فضایی را به حداکثر خود رسانده است. شفافیت در این گنبد به حدي می رسد که معمارهم در جهت کم کردن ماده چه در افق و چه در ارتفاع و گسترش فضاي داخلی تلاش کرده است، که ضمن سبک کردن، موجب اتصال فضاي گنبدخانه به فضاهاي جانبی شده و گشایش را فراهم آورده است. فن کاستن ماده دیواره مکعب بالاي گنبدخانه موجب گشایش ایوانها در جهت افزایش دید بصري در این کوشک تابستانی گردیده، که این دید را از بیرون به بیرون، درون به بیرون و درون به درون فراهم می نماید. این تقلیل ماده فقط در دیواره گنبدخانه مرکزي صورت نگرفته ، بلکه این امر در منطقه میانی گنبد خانه ها، جایی که مکعب به گنبد متصل می شود نیز رخ داده است ( شکل .(10
شکل :10 نمایی از گنبد خانه کوشک
3993
نور و شفافیت:
نور اولین شرط براي هر نوع ادراك و بینایی است. در تاریکی مطلق، ما نه فضا را می توانیم ببینیم و نه فرم و رنگ را. اما نور تنها یک حضور فیزیکی نیست. بلکه ارزش روانشناختی آن یکی از مهمترین عوامل زندگی انسانی در همه زمینه هاست. نور همیشه علاوه بر استفاده کاربردي داراي ارزش نمادین نیز بوده است. نور جزیی از ذات زندگی بوده و در بسیاري از فرهنگها از جمله ایران، نور به عنوان عنصري خدایی محسوب شده و آن را ارج می نهادند(گروتر یورگ کورت ( .(1375
به طور کلی درباره ارتباط نور با معماري می توان گفت، معماري بازي هنرمندانه دقیق و خیره کننده مجموعه اي از اجسام ساخته شده در زیر نور است . با توجه به اهمیت نورپردازي می توان پی برد که چگونه نور چیزي عارضی بر معماري به خصوص معماري این بنا نیست بلکه همزاد و با آن عجین می باشد. به طور کلی نور و روشنایی با شفافیت قرین می باشد. با توجه به غیر مادي بودن نور و ماهیت عرفانی که داراست، به طوري که در ادیان الهی از جمله اسلام از خدا به نام نور نامبرده شده است (االله نور السماوت و الارض) و یا در دین زرتشت از نور به عنوان پرستش سوي خدا استفاده شده است ( زرتشتیان بر این عقیده هستند که نور ماهیت مادي ندارد و آلودگی بر آن حاکمیت ندارد و دشمن ظلمت و پلیدي است )، می توان به این مساله اشاره کرد که در تمامی موارد بالا از نور جهت ایجاد یک کیفیت غیر مادي استفاده شده که با توجه به عملکرد فضاها به شدت ورودي نور و چگونگی آن توجه شده است.
با ورود به داخل کوشک انسان از یک فضاي وسیع و دلباز باغ، به یک فضاي نیمه باز در درون گنبدخانه می رسد که در نهایت به فضاي بسته اتاقها ختم می شود. این روند خود بر میزان نورگیري هاي این بنا بر اساس عملکرد موثر است. با پشت سر گذاشتن نور شدید باغ و ورود به ایوانهاي بازي که در نورگیري قسمتهاي داخلی باغ موثرند، به زیر فضاي گنبد می رسیم. این گنبد خانه هم از درون توسط بازشوهاي مشبک بالاي آن و هم از طریق گشادگی ها که همان ایوانها می باشند نورخود را تامین می کند. فرم منحنی گنبد خود نیز به نوعی بر هدایتگري نور در این بنا موثر بوده، به طوریکه نور در این سطح منحنی شکل پخش می شود(شکل .(11
شکل : 11 فرم منحنی گنبد و پخش شدن نور و شفافیت آن
