بخشی از مقاله
چکیده
بررسی دانش بومی و اقدامات سنتی در خصوص مدیریت منابع آب و خاک و ضرورت اجرای آبخیزداری علمی و پیشرفته است. با بررسی شیوه های سنتی در مدیریت حفظ منابع آب و خاک با اقدامات بیولوژیکی در استان کردستان و میزان مشارکت مردم در حفظ و نگهداری این فعالیتهای آبخیزداری و همچنین فایده به هزینه - بازده اقتصادی - ناشی از اجرای این طرحها در قالب تدوین و تکمیل پرسشنامه ای بصورت مصاحبه حضوری از ساکنین حوضه آبخیز مورد بررسی قرار گرفته است.
نتایج حاصله از استخراج اطلاعات جمع آوری شده از تعداد 75 فقره پرسشنامه بیانگر این است که اجرای عملیات بیولوژیکی آبخیزداری سنتی در مناطق کوهستانی دارای اهمیت ویژه ای در وضعیت اقتصاد و امرار معاش روستائیان است به طوری که براساس پاسخ 36 درصد از پرسش شوندگان سابقه استفاده از عملیات سنتی حفاظت خاک و آب در استان کردستان بیش از 50 سال می باشد.
بازده اقتصادی محصولاتی که در مناطق دارای آبخیزداری سنتی کشت می شوند به شرح زیر می باشد: گردو کاری 3/59، بادام کاری 2/56، علوفه کاری 2/57، موکاری 2/26، توت فرنگی 2/14 و صیفی کاری .1/64 توضیح اینکه کشت توت فرنگی علیرغم اینکه بالاترین رقم بازده را نشان نمی دهد اما نقش آن در اشتغالزایی افراد خانواده روستایی بسیار حائز اهمیت است و نیز موکاری با فراوانی 21/3 درصد، به عنوان رایج ترین اقدامات بیولوژیک سنتی در منطقه تحقیق قرار دارد. از بین پاسخ دهندگان 24/6 درصد هدف از انجام عملیات بیولوژیکی آبخیزداری سنتی را حفاظت خاک و آب و بهره برداری از منابع طبیعی و 55/3 درصد افزایش تولید عنوان نموده اند.
کلید واژه ها: اقدامات بیولوژیک، آبخیزداری سنتی، کردستان
مقدمه
رشد رو به افزایش جمعیت جهان با سیری تصاعدی، لزوم تامین انرژی مورد نیاز انسان و کمبود غذا بسیاری از بحث های جوامع بشری و افکار متخصصان و پژوهشگران را به خود اختصاص داده است. در حال حاضر بخش عمده ای از جمعیت جهان رژیم غذایی مناسب نداشته و بسیاری نیز از سو تغذیه رنج می برند. از طرف دیگر فرسایش خاک و تخریب منابع طبیعی، این تنها منبع تامین غذا، با روندی سریع بشر را در آینده ای نزدیک به قحطی و گرسنگی تهدید می کند.
این مسائل بالطبع توجه محققان را هر روز بیشتر به خاک و لزوم حفظ و احیای آن معطوف می دارد و نیز با توجه به ایجاد فرسایش خاک و تخریب منابع طبیعی موجود در سطح کشور تحقیق پیرامون مسئله حفاظت خاک جایگاه خاصی را در امور زیر بنایی فراهم نموده در این راستا استان کردستان بدلیل وجود روش های سنتی آبخیزداری که از قدیم تاکنون اجرا شده است، اهمیت ویژه ای دارد.
توجه به شیوه های سنتی آبخیزداری کارشناسان را در یافتن مناسبترین و موثرترین روش که ریشه در فرهنگ بومی آن منطقه دارد. مناطقی که در نواحی غربی استان قرار دارند از دامنه های پر شیب و اراضی مسطح محدود به حاشیه رودخانه تشکیل شده است. این امر باعث شده است تا کشاورزان و روستائیان این ناحیه از دیر باز درصدد استفاده مطلوب از اراضی، چشمه ها و رودخانه ها برآمده و از طریق کشاورزی به ویزه باغداران امرار معاش نمایند.
با توجه به وجود اراضی با شیب های تند و با محدودیت عمق خاک، روستائیان از روش های مختلفی نظیر سکو بندی اراضی، نهالکاری و دیوار چینی به عنوان عملیات سنتی آبخیزداری و برای بهره برداری بهینه از خاک و آب با ایجاد باغات و زراعت استفاده می نماید. بر این اساس در این مقاله فایده به هزینه اقدامات بیولوژیکی آبخیزداری سنتی که حاصل طرح تحقیقی است، مورد بررسی قرار گرفته است. برای بررسی بازده اقتصادی عملیات بیولوژیکی کلیه هزینه های صرف شده محاسبه گردیده است.
سابقه تحقیق
در سطح کشور بویژه در استان کردستان روش های سنتی آبخیزداری از قدیم اجرا شده است اما علیرغم اهمیت این فعالیت ها تاکنون توجه زیادی به بررسی و نقش اجرای این شیوه ها نشده است در استان آذربایجان غربی طرح تحقیقاتی با عنوان بررسی و ارزیابی عملیات سازه و بیولوژیک سنتی و نوین حفاظت خاک و آب توسط آقای بروشکه و همکارانش اجرا شده و نتیجه آن به شرح زیر است نسبت فایده به هزینه در کلیه فعالیت ها ی سنتی آب و خاک بیش از و بالاترین نسبت فایده به هزینه به مقدار7/7 گردو کاری می باشد.
فایده به هزینه متوسط کل فعالیت های سنتی3/8 ، است . تحلیل آماری مقایسه میانگین ها نشان می دهد نسبت فایده به هزینه در فعالیت های سنتی به استثنای گردو کاری در سایر فعالیت ها اختلاف معنی دار نیست ودر واقع از حیث درآمد ومنافع هم سطح هستند. در یکی از گزارشات F.A.O که توسط آقای هادسون در سال 1991 تحت عنوان علل موفقیت و شکست پروژه های حفاظت خاک وآب را بررسی نموده که منجر به نتایج زیر شده است.
علل شکست پروژه ها : عدم پذیرش یا متداول بودن اقداماتی است که ساکنین آبخیزها با آنها بیگانه بودند و به همین دلیل در اجرای پروژه ها مشارکت نمی نمایند ویا در صورت اجرای پروژه ها در حفاظت از آنها همکاری نمی کنند . علل مو فقیت پروژه های حفاظت خاک وآب: ساده بودن عملیات ومنطبق بودن آنها با دانش بومی شرط اساسی در احداث ، بهره برداری و نگهداری از سازه های خاک وآب است .
مواد و روشها
بر اساس بازدیدهای انجام شده از محل اجرای عملیات سنتی حفاظت خاک و آب، این نوع عملیات بیشتر در محدوده شهرستان های بانه، مریوان و اورامانات، مسیر مریوان به کامیاران، محدوده شهرستان های کامیاران و سنندج و به صورت موردی در محدوده شهرستان قروه و دهگلان رایج هستند. بر این اساس نقشه 1:250000 محدوده گسترش عملیات آبخیزداری سنتی تهیه گردیده است به منظور کسب اطلاعات لازم در مورد عملیات حفاظت خاک و آب سنتی نیز براساس روش تحقیق طرح اقدام به تدوین و تنظیم پرسشنامه گردیده که نمونه آن به پیوست گزارش می باشد.
