بخشی از مقاله
تحلیل هزینه-فایده در آموزش و پرورش
چکیده:
منابع محدود هر کشور میباید در جهت تحقق اهداف اقتصادی و اجتماعی آن کشور سوق داده شود. این امر مستلزم تخصیص بهینه عوامل تولید از قبیل نیروی کار و سرمایه میباشد. ارتقاء سطح مهارت و تخصص افراد از طرق مختلفی مانند آموزشهای رسمی و غیررسمی انجام میپذیرد. اینکه چه نوع آموزش و تا چه سطحی فراهم شود و افراد در تصمیمگیریهای تخصیص منابع خود چه رشته تحصیلی را انتخاب و تا چه مقطعی ادامه تحصیل دهند، نیازمند انجام تحلیلهای لازم میباشند که روش تحلیل هزینه-فایده نقش مهمّیرا ایفاء می کند. تحلیل هزینه-فایده، بهعنوان نوعی سرمایهگذاری برای افراد میباشد یعنی در هر یک از سطوح آموزش و پرورش به سرمایه گذاری بر روی انسان با این هدف که بازده ها به رشد و توسعه کل اقتصاد کمک خواهد کرد، مینگرد . و یک چارچوب معمولی برای بررسی هزینههای آموزش و پرورش در ارتباط با درآمدهای نسبی نیروی انسانی تحصیل کرده فراهم میسازد و میتوان گفت کاربردهای زیادی در تصمیمگیری های آموزشی نیز دارد، این رویکرد به شکلی رابطه بین آموزش و پرورش و میزان درآمد را بیان میدارد.
کلید واژگان: آموزش و پرورش، تحلیل هزینه-فایده، سرمایهگذاری.
Abstract: limited resources, each country can have towards the realization of the country's economic and social goals to be created. This requires an optimal allocation of production factors such as labor and capital would be. Improving the skills and expertise of individuals from many different ways such as the formal and informal training is done. What kind of training and to what level, and provide the people in their resource allocation decisions and choose what field of study up to what they need to do was study the necessary analysis, which cost analysis -the role of the Chief delivery avail. The analysis of cost-benefit, as a kind of investment for people is that at each of the levels of education to capitalize on the man with the aim that yields to the growth and development of the whole economy will help, he says. And a common framework for the evaluation of the cost of education in relation to the relative incomes of educated manpower provides many applications and it can be said that in training decisions as well , this approach to form the relationship between
education and income levels are expressed.× Key words : education, cost-output analysis , investment
مقدمه:
هدف هر جامعه، پیشرفت و توسعه در بخشهای بهداشتی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و آموزشی از جمله مهمّترین آنها میباشند. بدین ترتیب، تکثیر و نامحدود بودن نیازها که انسان بدنبال تأمین آنها میباشد، از ویژگی های اساسی و شرایطی است که زندگی انسانی را احاطه کرده است. از سوی دیگر، منابع کافی برای تأمین همه نیازها در دسترس انسان نیست و وی همواره با مقوله کمیابی مواجه بوده است. از همینرو، رقابت شدیدی بین نیازها برای برخورداری از منابع وجود دارد . لاجرم بایستی از بین نیازهای مزبور، انتخاب صورت بپذیرد؛ انتخاب بایستی بر مبنای معیارهای منطقی باشد که در نهایت بتواند به سعادت و رفاهی که در پی آنست، نایل گردد. در تحلیلهای اقتصادی، یکی از اساسیترین معیارها، در نظر گرفتن منافع و هزینهها برای ارزیابی منافع خالص یک فعالیت میباشد. فرآیندی که بر مبنای آن منافع خالص مورد ارزیابی قرار میگیرد، به تحلیل هزینه-فایده معروف است که در تمام تصمیمگیریها مورد عمل قرار میگیرد. بر مبنای این روش، با توجه به فرض انسان عقلایی، فعالیّت هایی که برای انسان منافع خالص بیشتری دارند، دارای اولویّت بیشتر تلقی شده و لذا منابع کمیاب به این قبیل نیازها اختصاص مییابد.(ابوالقاسم نادری،(1383
آموزش و پرورش1 فرآیندی نظام دار است که به قصد رشد انسان به تولید دانش میپردازد.(متوسلی و آهنچیان،(1381 آموزش و پرورش فعالیتی است مداوم، جامع و برای همه، برای رشد و تکامل انسان، غنای فرهنگ و تعالی جامعه.(فیوضات،(1388 آموزش و پرورش عبارت است از سرمایهگذاری انسانی و مادی و سازماندهی و برنامهریزی نسل بالغ و فعّال جامعه به منظور آماده ساختن نسل کودک و نوجوان برای ادارهی فردای جامعه.(حاضری و حداد عادل،.(1367 تحلیل هزینه – فایده2 نوعی ارزیابی از سرمایهگذاری3 است که به مقایسه هزینههای یک طرح یا منافع اقتصادی حاصل از آن میپردازد تا سودآوری اقتصادی آن را بسنجد یا به تعبیر وودهال"4 اصطلاح تحلیل هزینه- فایده به مقایسه منظم و معنی دار هزینهها و منافع انواع مختلف سرمایهگذاری اشاره دارد تا بدان وسیله سودآوری نسبی آنها را مورد سنجش قرار دهد."(محمود متوسلی و محمدرضا آهنچیان،.(1381 اصطلاح تحلیل هزینه- منفعت(فایده) به مقایسه سیستماتیک و معنی دار هزینهها و منافع اشکال مختلف سرمایهگذاری به منظور سودآوری اقتصادی آنها اشاره دارد. هر سرمایهگذاری مستلزم چشم پوشی از مصرف فعلی به منظور دستیابی به منافع آتی به صورت درآمد یا تولید بیشتر میباشد. تحلیل هزینه-منفعت(یا تحلیل نرخ بازده5 که نوعی از تحلیلمنفعت- است و مکرراً در آموزش و پرورش بکار میرود) ابزاری را برای منافع آتی با توجه به هزینههایی که باید در حال حاضر متحمل شویم، فراهم مینماید.(مارین وودهال؛ ترجمه کورش فتحی،.(1381
کاربرد های تحلیل هزینه-فایده
تحلیل هزینه-فایده، کاربرد های زیادی در تصمیمگیری های آموزشی نیز دارد و از چند طریق، تصمیمگیریهای آموزش را تحت تأثیر قرار میدهد:
- سبب افزایش سرمایهگذاری در آن نوع آموزشی میشود که نرخ بازدهی بالاتری دارد؛
- راههای افزایش سودآوری آموزش را از طریق افزایش منابع یا کاهش هزینهها، پیشنهاد میکند؛
- چهارچوبی مفهومی برای بررسی هزینههای آموزشی در ارتباط با درآمدهای نسبی نیروی کار تحصیلکرده فراهم میآورد.(محمود متوسلی و محمدرضا آهنچیان،(1381
یکی از نمونههای بسیار خوب از تحلیل هزینه- فایده در آموزش و پرورش مطالعهای بود که در امریکا بر روی سرمایه انسانی6 صورت گرفت و نرخ بازده سرمایهگذاری در آموزش و پرورش و آموزش ضمن خدمت تخمین زده شد. مروری بر نرخ بازده در32 کشور دنیا نتایج زیر را به دست میدهد.(ساخاروپولوس،.(1986 17
الف- نرخ بازده انواع آموزش و پرورش، در اکثر کشورها مثبت است و به طور کلی نرخ بازده آموزش ابتدایی و متوسطه بالاتر از نرخ بازده آموزش های دانشگاهی است.
ب- نرخ بازده خصوصی بالاتر از نرخ بازده اجتماعی است که نشان میدهد سودآوری آموزش و پرورش بیش از آنکه متوجه جامعه شود در اختیار فرد است.
ج- به طور کلی، نرخ بازده در کشورهای در حال توسعه، بالاتر از نرخ بازده در کشورهای صنعتی است.
مهّمترین فایده تحلیل هزینه- فایده آن است که یک چارچوب معمولی برای بررسی هزینههای آموزش و پرورش در ارتباط با درآمدهای نسبی نیروی انسانی تحصیل کرده فراهم سازد.(مورین وودهال؛ ترجمه کورش فتحی،.(1374
هزینههای مربوط به برنامه ریزی آموزشی
منابع و امکانات یکی از عناصر و مولفههای اصلی هر برنامه آموزشی است، بنابراین بدون در نظر گرفتن رابطه برنامه با منابع مالی پشتیبانیکننده از آن، امکان دستیابی به مقاصد برنامه وجود نخواهد داشت. پیش بینی صحیح منابع تأمینکننده هزینهها اولین گام برای کسب آن است. سالانه رقم قابل ملاحظهای از بودجه کل کشور همزمان با تخصیص بودجه به بخشهای تولیدی و خدماتی دیگر، به نظام آموزشی تخصیص داده میشود.(گروه مشاوران یونسکو2،.(1369
عوامل تعیین کننده هزینههای آموزشی
توابع هزینه، رابطه بین هزینهها و تعداد واحدها را بیان میدارد، این تابع ابزاری برای تحلیل یکی از شناسههای هزینه، یعنی اندازهی مؤسسه و تعداد دانشآموزان است. تحلیل هزینه، شامل مطالعه بر روی عواملی میشود که در تعیین هزینهای آموزشی مهمّند. کلیه مطالعاتی که درباره شناسههای هزینههای آموزشی انجام شده، بر تأثیر عوامل خارجی بر هزینههای واحد و هزینه های کل متمرکزند. در عین حال، باید این نکته را یادآوری کرد که عوامل تعیینکنندهی هزینههای آموزشی همانقدر که عوامل درونی و نهادی را شامل میشود، عوامل بیرونی را نیز در بر میگیرد.(متوسلی، آهنچیان.(1381
تحلیل داده- ستانده3 آموزش و پرورش
مطالعه روی توابع تولید آموزشی(یا تحلیل داده- ستانده و یا بررسی هزینه-فایده) به بررسی رابطه میان نهاده های متفاوت درون فرآیند آموزشی و ستانده های این فرآیند میپردازد. در این مطالعات، از فنون آماری استفاده میشود تا تأثیر هر یک از نهاده های مختلف از هم جدا شود و ضمناً حجم و اهمیّت هر کدام از روابط موجود در میان نهادهها مشخص گردد. این تحقیقات بر ستاندههای
آموزشی قابل اندازهگیری متمرکز است.4
تحلیل هزینه- اثربخشی در آموزش و پرورش5
تحلیل هزینه- اثربخشی، فنی است برای اندازه گیری ارتباط بین کل نهادهها یا هزینههای یک طرح، با ستاندهها یا نتایج عینی آن. (وودهال،.(1987 در این فن، هر دو عامل هزینه و اثربخشی باید از لحاظ کمی تعیین شده باشند، اما اندازهگیری آنها بر حسب معادلهای پولی ضروری نیست. این امر را می توان وجه تمایز این نوع تحلیل با تحلیل هزینه-فایده دانست که درصدد است تا هزینهها و منافع حاصل از یک طرح را بر حسب معادلهای پولی اندازه گیری کند.
انواع هزینهها
تشخیص وجوه تمایز بین مفاهیم متفاوت هزینه، قبل از تلاش برای تحلیل هزینه ها ضروری است. اصطلاح هزینه اغلب اشتباه به کار میرود. اقتصاددانان، حسابداران، سیاستگذاران و معلمان یا والدین از این واژه به یک معنی و منظور استفاده نمیکنند. وودهال هزینهها را شامل انواع زیر میداند:
.1 هزینههای پولی و هزینههای فرصت1
نهادههای آموزش و پرورش را می توان بر حسب پول یا منابع واقعی که صرف فرآیند آموزش و پرورش میشوند اندازه گرفت. این منابع عمدتاً شامل مواردی مثل وقت معلمان، دانشآموزان و سایر کارکنان، هزینه تهیه کتابها، مواد آموزشی، تجهیزات و فضای آموزشی میشود.
.2 هزینههای سرمایه ای2 و هزینه های برگشت پذیر3
انواع دیگر هزینههای آموزشی شامل هزینه جاری4 و هزینههای سرمایهای است که تشخیص آنها نیز حائز اهمیّت است. هزینههای تکرار نشدنی یا جاری آن دسته از کالاها و خدمات مصرفی را در بر میگیرد که به مصرف کوتاه مدت میرسند و باید به طور مداوم تکرار شوند. هزینههای سرمایهای شامل خرید و فروش کالاهای بادوام5، همچون ساختمان یا تجهیزاتی است که انتظار میرود منافع حاصله از آن در دورههای بلند مدتتری عاید شود.
هزینههای متوسط6 و هزینههای نهایی7
تحلیل هزینهها را میتوان براساس کل هزینههای آموزشی و پرورش یا بر حسب هزینه واحد انجام داد که شامل هزینههای آموزش و پرورش برای یک دانش آموز می شود. دو روش متفاوت برای محاسبه هزینه واحد وجود دارد. اگر هزینه کل را بر تعداد کل دانشآموزان که در یک مدرسه یا مقطع خاص آموزشی ثبت نام کرده اند تقسیم کنیم نتیجه، هزینه متوسط به ازای هر دانشآموز خواهد بود. به همین ترتیب، اگر هزینه کل بر تعداد فارغالتحصیلان تقسیم شود، هزینه متوسط به ازای هر فارغالتحصیل به دست میآید. هر دو نمونه مربوط به هزینه واحد میشود.
روش های ارزیابی هزینه-فایده
اتخاذ هر نوع تصمیمی متکی بر منافع خالصی است که از آن انتظار میرود. با توجه به گستردگی منافع و هزینههای آموزش، روشهای مناسب بایستی بکاربسته شود که امکان ارزیابی و مقایسه هزینهها و منافع فراهم شود. در این رابطه، روشهای گوناگونی استفاده شده که مجموعه آنها را میتوان به سه روش نموداری، ریاضی و آماری طبقهبندی نمود.(ابوالقاسم نادری،.(1383
- روش نموداری
در روش نموداری، منافع و هزینههای آموزش در چارچوب نمودار ترسیم و مورد مقایسه قرار میگیرد. این روش، تصویر کلّی و روشنی از وضعیت منافع و هزینههای سرمایهگذاری آموزشی بدست میدهد. با این حال، این روش کمیّت دقیقی از میزان منافع و هزینهها و نهایتاً میزان سود خالص سرمایهگذاری ارائه نمیدهد. لذا، در مواردی که محاسبه هزینهها و منافع بطور کمی مدنظر باشد، کارآیی چندانی ندارد و بایستی از روشهای دیگر مانند روش جبری استفاده کرد.
- روش جبری
در این روی جبری و ریاضی، هزینهها و منافع سرمایهگذاری آموزشی تقویم میشود و با استفاده از الگوی ریاضی مورد مقایسه قرار گرفته تا نهایتاً بتوان بازده اقتصادی را محاسبه نمود. به کمک روش جبری امکان محاسبه میزان بازده خالص وجود دارد.
بعبارت دیگر، در این روش تمام هزینهها و منافع سرمایهگذاری آموزشی بایستی تقویم شود که در نتیجه آن بتوان نرخ بازده را
محاسبه نمود.1 با این حال، امکان تقویم تمام هزینها و منافع(ویژه منافع غیر مستقیم و اجتماعی) به راحتی میسّر نیست. از همین رو، نرخ بازده محاسبه شده ممکن است قدری غیر واقعی باشد.
روش آماری
در این روش آماری، تحلیل هزینه -فایده سرمایهگذاری آموزشی از طریق الگوی آماری صورت میگیرد. در این رابطه الگوهای آماری متعددی پیشنهاد شده که الگوی دریافتی مینسر از معروفترین آنها میباشد. مینسر(1958)2 مطالعات اولیه خود را در این زمینه در سال 1958 منتشر کرد اما الگوی نهایی وی که بهصورت یک تابع نیمه لگاریتمی و بهعنوان یک روش میانبر میباشد، در سال 1974 ارائه گردید که از آن زمان تاکنون محققان بیشماری برای محاسبه نرخ بازده اقتصادی سرمایهگذاری آموزشی از آن استفاده کردهاند. با این حال، این روش با محدودیتهای زیادی نیز همراه است. این روش هزینههای مستقیم(مخارج) آموزشی را نادیده گرفته و تنها درآمدهای از دست رفته را بعنوان هزینههای سرمایه گذاری آموزشی در نظر میگیرد. با توجه به همین مسأله، نتایج این الگو برای محاسبه بازده خصوصی آموزشی نه برای بازده اجتماعی آموزش کاربرد دارد. در جدول زیر هزینههای اجتماعی3 و خصوصی4 آموزش و پرورش بطور خلاصه ارائه میگردد.
هزینههای اجتماعی هزینههای خصوصی
مستقیم • شهریه منهای ارزش متوسط بورسیهها
حقوق معلمان • کتب و غیره
سایر مخارج جاری مربوط به کالاها و خدمات
مخارج کتب و غیره
اجاره فرضی
غیر مستقیم درآمد صرف نظر شده
درآمد صرف نظر شده •
از این اقلام هزینهها میتوان بسادگی برای برآورد هزینه سالیانه هر دانشآموز در هر سطح یا نوع آموزش و پرورش استفاده نمود. در صورتیکه اتلاف یا مردودی وجود نداشته باشد، این اقلام هزینهها برای محاسبه هزینه و فایده کفایت میکند.(مورین وودهال،.(1374
انتقادات طرح شده بر استفاده از تحلیل هزینه-فایده در آموزش و پرورش
مانند بسیاری روشهای دیگر در برنامهریزی آموزشی، بر استفاده از تحلیل هزینه-فایده در آموزش و پرورش نیز انتقاداتی وارد میشود که جدی ترین آنها عبارتند از:
الف- این روش تنها فواید اقتصادی مستقیم آموزش و پرورش را اندازهگیری میکند و به اندازهگیری فواید غیر مستقیم اقتصادی یا فواید غیر اقتصادی آموزش و پرورش کاری ندارد.(کومبز5؛ ترجمه محمد برهان منش، (1354 این در حالی است که آموزش و پرورش دارای اهداف غیر اقتصادی مهمّی نظیر توسعه فرهنگ، تحکیم وحدت ملی و سیاسی، ارتقای ارزشهای اخلاقی و مانند اینهاست. به علاوه، آموزش و پرورش منافع غیرمستقیم اقتصادی نیز دارد؛ برای مثال، کارگرانی که تحصیلات پایینی دارند چنانچه با
افراد تحصیلکرده کار نمایند، بهره وری شان افزایش مییابد.
