بخشی از مقاله
چکیده:
منابع محدود هر کشور میباید در جهت تحقق اهداف اقتصادی و اجتماعی آن کشور سوق داده شود. این امر مستلزم تخصیص بهینه عوامل تولید از قبیل نیروی کار و سرمایه میباشد. ارتقاء سطح مهارت و تخصص افراد از طرق مختلفی مانند آموزشهای رسمی و غیررسمی انجام میپذیرد. اینکه چه نوع آموزش و تا چه سطحی فراهم شود و افراد در تصمیمگیریهای تخصیص منابع خود چه رشته تحصیلی را انتخاب و تا چه مقطعی ادامه تحصیل دهند، نیازمند انجام تحلیلهای لازم میباشند که روش تحلیل هزینه-فایده نقش مهمّی را ایفاء میکند.
تحلیل هزینه-فایده، بهعنوان نوعی سرمایهگذاری برای افراد میباشد یعنی در هر یک از سطوح آموزش و پرورش به سرمایهگذاری بر روی انسان با این هدف که بازدهها به رشد و توسعه کل اقتصاد کمک خواهد کرد، مینگرد. و یک چارچوب معمولی برای بررسی هزینههای آموزش و پرورش در ارتباط با درآمدهای نسبی نیروی انسانی تحصیل کرده فراهم میسازد و میتوان گفت کاربردهای زیادی در تصمیمگیری های آموزشی نیز دارد، این رویکرد به شکلی رابطه بین آموزش و پرورش و میزان درآمد را بیان میدارد.
مقدمه:
هدف هر جامعه، پیشرفت و توسعه در بخشهای بهداشتی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و آموزشی از جمله مهمّترین آنها میباشند. بدین ترتیب، تکثیر و نامحدود بودن نیازها که انسان بدنبال تأمین آنها میباشد، از ویژگی های اساسی و شرایطی است که زندگی انسانی را احاطه کرده است. از سوی دیگر، منابع کافی برای تأمین همه نیازها در دسترس انسان نیست و وی همواره با مقوله کمیابی مواجه بوده است.
از همینرو، رقابت شدیدی بین نیازها برای برخورداری از منابع وجود دارد. لاجرم بایستی از بین نیازهای مزبور، انتخاب صورت بپذیرد؛ انتخاب بایستی بر مبنای معیارهای منطقی باشد که در نهایت بتواند به سعادت و رفاهی که در پی آنست، نایل گردد. در تحلیلهای اقتصادی، یکی از اساسیترین معیارها، در نظر گرفتن منافع و هزینهها برای ارزیابی منافع خالص یک فعالیت میباشد.
فرآیندی که بر مبنای آن منافع خالص مورد ارزیابی قرار میگیرد، به تحلیل هزینه-فایده معروف است که در تمام تصمیمگیریها مورد عمل قرار میگیرد. بر مبنای این روش، با توجه به فرض انسان عقلایی، فعالیّتهایی که برای انسان منافع خالص بیشتری دارند، دارای اولویّت بیشتر تلقی شده و لذا منابع کمیاب به این قبیل نیازها اختصاص مییابد.
آموزش و پرورش1 فرآیندی نظام دار است که به قصد رشد انسان به تولید دانش میپردازد.
آموزش و پرورش فعالیتی است مداوم، جامع و برای همه، برای رشد و تکامل انسان، غنای فرهنگ و تعالی جامعه.
آموزش و پرورش عبارت است از سرمایهگذاری انسانی و مادی و سازماندهی و برنامهریزی نسل بالغ و فعّال جامعه به منظور آماده ساختن نسل کودک و نوجوان برای ادارهی فردای جامعه.
تحلیل هزینه - فایده2 نوعی ارزیابی از سرمایهگذاری3 است که به مقایسه هزینههای یک طرح یا منافع اقتصادی حاصل از آن میپردازد تا سودآوری اقتصادی آن را بسنجد یا به تعبیر وودهال"4 اصطلاح تحلیل هزینه- فایده به مقایسه منظم و معنیدار هزینهها و منافع انواع مختلف سرمایهگذاری اشاره دارد تا بدان وسیله سودآوری نسبی آنها را مورد سنجش قرار دهد.
اصطلاح تحلیل هزینه- منفعت - فایده - به مقایسه سیستماتیک و معنیدار هزینهها و منافع اشکال مختلف سرمایهگذاری به منظور سودآوری اقتصادی آنها اشاره دارد. هر سرمایهگذاری مستلزم چشم پوشی از مصرف فعلی به منظور دستیابی به منافع آتی به صورت درآمد یا تولید بیشتر میباشد. تحلیل هزینه-منفعت - یا تحلیل نرخ بازده5 که نوعی از تحلیلمنفعت- است و مکرراً در آموزش و پرورش بکار میرود - ابزاری را برای منافع آتی با توجه به هزینههایی که باید در حال حاضر متحمل شویم، فراهم مینماید.
کاربرد های تحلیل هزینه-فایده
تحلیل هزینه-فایده، کاربرد های زیادی در تصمیمگیری های آموزشی نیز دارد و از چند طریق، تصمیمگیریهای آموزش را تحت تأثیر قرار میدهد:
- سبب افزایش سرمایهگذاری در آن نوع آموزشی میشود که نرخ بازدهی بالاتری دارد؛
- راههای افزایش سودآوری آموزش را از طریق افزایش منابع یا کاهش هزینهها، پیشنهاد میکند؛
- چهارچوبی مفهومی برای بررسی هزینههای آموزشی در ارتباط با درآمدهای نسبی نیروی کار تحصیلکرده فراهم میآورد.
یکی از نمونههای بسیار خوب از تحلیل هزینه- فایده در آموزش و پرورش مطالعهای بود که در امریکا بر روی سرمایه انسانی6 صورت گرفت و نرخ بازده سرمایهگذاری در آموزش و پرورش و آموزش ضمن خدمت تخمین زده شد. مروری بر نرخ بازده در32 کشور دنیا نتایج زیر را به دست میدهد.
الف- نرخ بازده انواع آموزش و پرورش، در اکثر کشورها مثبت است و به طور کلی نرخ بازده آموزش ابتدایی و متوسطه بالاتر از نرخ بازده آموزش های دانشگاهی است.
ب- نرخ بازده خصوصی بالاتر از نرخ بازده اجتماعی است که نشان میدهد سودآوری آموزش و پرورش بیش از آنکه متوجه جامعه شود در اختیار فرد است.
ج- به طور کلی، نرخ بازده در کشورهای در حال توسعه، بالاتر از نرخ بازده در کشورهای صنعتی است.
مهّمترین فایده تحلیل هزینه-فایده آن است که یک چارچوب معمولی برای بررسی هزینههای آموزش و پرورش در ارتباط با درآمدهای نسبی نیروی انسانی تحصیل کرده فراهم سازد.
هزینههای مربوط به برنامه ریزی آموزشی
منابع و امکانات یکی از عناصر و مولفههای اصلی هر برنامه آموزشی است، بنابراین بدون در نظر گرفتن رابطه برنامه با منابع مالی پشتیبانیکننده از آن، امکان دستیابی به مقاصد برنامه وجود نخواهد داشت. پیشبینی صحیح منابع تأمینکننده هزینهها اولین گام برای کسب آن است. سالانه رقم قابل ملاحظهای از بودجه کل کشور همزمان با تخصیص بودجه به بخشهای تولیدی و خدماتی دیگر، به نظام آموزشی تخصیص داده میشود.
عوامل تعیین کننده هزینههای آموزشی
توابع هزینه، رابطه بین هزینهها و تعداد واحدها را بیان میدارد، این تابع ابزاری برای تحلیل یکی از شناسههای هزینه، یعنی اندازهی مؤسسه و تعداد دانشآموزان است. تحلیل هزینه، شامل مطالعه بر روی عواملی میشود که در تعیین هزینههای آموزشی مهمّند. کلیه مطالعاتی که درباره شناسههای هزینههای آموزشی انجام شده، بر تأثیر عوامل خارجی بر هزینههای واحد و هزینههای کل متمرکزند. در عین حال، باید این نکته را یادآوری کرد که عوامل تعیینکنندهی هزینههای آموزشی همانقدر که عوامل درونی و نهادی را شامل میشود، عوامل بیرونی را نیز در بر میگیرد.
تحلیل داده- ستانده آموزش و پرورش
مطالعه روی توابع تولید آموزشی - یا تحلیل داده- ستانده و یا بررسی هزینه-فایده - به بررسی رابطه میان نهادههای متفاوت درون فرآیند آموزشی و ستاندههای این فرآیند میپردازد. در این مطالعات، از فنون آماری استفاده میشود تا تأثیر هر یک از نهادههای مختلف از هم جدا شود و ضمناً حجم و اهمیّت هر کدام از روابط موجود در میان نهادهها مشخص گردد. این تحقیقات بر ستاندههای آموزشی قابل اندازهگیری متمرکز است.
تحلیل هزینه- اثربخشی در آموزش و پرورش
تحلیل هزینه- اثربخشی، فنی است برای اندازه گیری ارتباط بین کل نهادهها یا هزینههای یک طرح، با ستاندهها یا نتایج عینی آن. در این فن، هر دو عامل هزینه و اثربخشی باید از لحاظ کمی تعیین شده باشند، اما اندازهگیری آنها بر حسب معادلهای پولی ضروری نیست. این امر را میتوان وجه تمایز این نوع تحلیل با تحلیل هزینه-فایده دانست که درصدد است تا هزینهها و منافع حاصل از یک طرح را بر حسب معادلهای پولی اندازه گیری کند.
انواع هزینهها
تشخیص وجوه تمایز بین مفاهیم متفاوت هزینه، قبل از تلاش برای تحلیل هزینهها ضروری است. اصطلاح هزینه اغلب اشتباه به کار میرود. اقتصاددانان، حسابداران، سیاستگذاران و معلمان یا والدین از این واژه به یک معنی و منظور استفاده نمیکنند.
