بخشی از مقاله
چکیده
قصر باغچه جوق محل سکونت یکی از سرداران مقتدر حکومت دوره قاجاریه ، دارای معماری ترکیبی از معماری ایرانی و اروپایی است. این بنا به علت حجم عملکرد بالا علاوه بر عمارت اصلی شامل واحدهای دیگری بر حسب نیاز زندگی و سنن آن زمان است. با نظر به اهمیت تاریخی و تحولات معماری در بناهای دوره قاجاریه و اهمیت خاص این بنا برای منطقه آزاد ماکو ، طی پژوهش حاضر و با تمرکز بر روش پژوهش توصیفی - تحلیلی، به تحلیل فضایی کالبدی معماری قصر پرداخته شده است. هدف اصلی این مقاله کنکاش بر هویت و فضاهای معماری این بنای تاریخی است. با توجه به فرم و کالبد عمارت اصلی، هماهنگی فضایی ، قرینگی در کالبد و فرم و نیزبیان شرایط و رفتارهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی در عاملعملکردیتحلیل فضایی بنا به زبان معماری، از شاخص ترین ویژگی این گنجینه عظیمشمال غرب ایران است.
-1 مقدمه
فضا از دیدگاه بعضی متفکران نظیر ارسطو خلایی است که می تواند اشیا را درون خود جای دهد و یا از شیئی آکنده شود و عده ای فضا را مجموعه ای از روابط میان اشیا می دانند که وجود وابسته به وجود اشیا است - خبیر، . - 15 :1387 در هر صورت، فضا وجود را احاطه کرده، درون آن حرکت است، فرم ها و اشیا قابل دیدن هستند و بوها حس می شود؛ ماهیتا بی شکل است و شکل بصری، کیفیت نوری، ابعاد و مقیاس آن بستگی کامل به حدودش دارد که توسط عناصر تشکیل دهنده فرم تعریف می شود و مرکزی است که بر مبنای آن تمامی ارتباطات معنایی شکل گرفته و سنجیده می شود
هنگامی که فضا توسط عناصر فرم شروع به محصور شدن و شکل گرفتن می کند، معماری به وجود می آید
مهمترین فضای معماری بافت شهری مراکز حکومتی کاخ است. از نگاهی کلان در سلسله مراتب فضای کاخ ها در بالاترین جایگاه اجتماعی و سیاسی قرار بگیرد. از این رو موقعیت اغلب کاخ ها در مناسب ترین و مرتفع ترین نقطه شهری انتخاب می شد. کاخ ها تنها محل سکونت حکام نبودند بلکه مرکز تصمیم گیری های سیاسی و مقر تشکیلات حکومتی به شمار میرفت. با این تعبیر کاخ ها مجموعه ای از فضاهای متعدد با فرم و کاربری گوناگون بودند که محل جاگیری ابعاد و شکل ظاهری بناها و فضاهای درونی آنها بر اساس کاربرد آن فضا و نیز متناسب با جایگاه اجتماعی سیاسی ساکنین طراحی شده است ،کاخ سردار ماکو نیز مستثنی از این قائده نبوده و از الگویی کمابیش مشابه استفاده شده است.
کاخ باغچه جوق 1در شش کیلومتری شهرستان ماکو در روستایی به همین نام از دارایی های اقبال ماکویی می باشد که ساخت این کاخ در زمان تیمور پاشا خان شروع و در زمان فرزندش مرتضی قلی خان اقبال السلطنه - سردار ماکو - به اتمام رسید ، در آن معماران ایرانی و مهندسان روسی و اروپایی به اتفاق کار کرده اند.
مرتضی قلی خان اقبال السلطنه متولد 1243 ه.ش 1863 / م 1280 / ه ق ، فرزند تیمور خان اقبال السلطنه ، حکمران ماکو سرحددار ایران و رئیس ایل بیاتهای ماکو بود ، که در اواخر صفویه از ناحیه عراق و چخور سعد به ماکو کوچانده شده بودند و به محافظت مرز ماکو مشغول بودند . این طایفه از همان هنگام بر تحکیم موقعیت خود اقدام کردند تا این که توانستند در اواسط سلطنت قاجاریه به قدرت مسلط ناحیه شمال غرب کشور تبدیل شدند
مقاله حاضر به تحلیل فضایی کالبدی معماری مهمترین فضای مجموعه کاخ باغچه جوق یعنی بنای اصلی قصر ، بر اساس تحلیل پلان ، فرم و بافت معماری کاخ می پردازد.
-2 نگاهی به تحولات معماری دوره قاجاریه
معماری ایران در دوره قاجار دستخوش تحولات زیادی شد و ایران به تدریج غنای هنر هنری خود را از دست داد و تحت تاثیر هنرهای غرب قرار گرفت.
عواملی چون تماس با غرب ، تاثیر حضور استعمار ، انسجام اجتماعی در قالب شکل گیری طبقات نوین ، اشاعه فکر نو و درخواست استمرار تغییرات ، مسافرت رجال و دانشجویان به فرنگ و انتقال مشاهدات به هموطنان و ورود پدیده های جدید تکنیکی ، فنی و فرهنگی موجب پدیدار شدن این جریان شد تا از داخل و خارج نظام قاجار موجی برای انجام تغییرات گسترده به پا خیزد.
تاثیر معماری اروپا بر معماری ایران در دوران قاجار ، ابتدا خود را در ساختمان های سلطنتی و اعیانی ، سپس در بناهای عمومی و دست آخر در معماری مسکونی نشان داد به این ترتیب تعدادی از عناصر معماری غربی وارد معماری ایران شدند و در ترکیب با همان معماری به اصطلاح سنتی به کار رفت
از جمله ویژگی های معماری این دوره استفاده از ارسی ، ایجاد پلکان در محور اصلی ، سقف شیروانی و ... است . در آن دوره در حالی که تحولات اروپا برآمده از نیازها و تغییرات حاصله از انقلاب صنعتی و روش های تولید به وجود آمد و به صورتی کاملاً درونزا برای پاسخگویی به این تغییرات حاصل شده بود. در ایران این تغییرا ت بر اثر سطحی نگری و شیفتگی حکام و اشراف جامعه - عوامل داخلی - و همچنین فشارهای کشورهای استعماری و اروپایی - عوامل خارجی - به صورت کاملاً برونزا و غیر اختیاری تحمیل گردید و سبب به وجود آمدن دوگانگی و تضاد شدید در جامعه شد. و سبکی را در معماری فاخر ایرانی به وجود آورد که هیچ گونه ارتباطی با معماری صفویه و دوره های قبل از آن ندارد و این نقطه شروع خود باختگی و افول معماری ایرانی بود و این سبک در اصل ایرانی به رخ کشیدن اشرافیت شاهان آن زمان به وجود آمد
-3 تاریخچه معماری کاخ باغچه جوق
ساخت کاخ باغچه جوق از سال 1313 ه.ق در زمان تیمور تیموری بیات شروع و بعد از 11 سال در سال 1326 ه.ق در زمان مرتضی قلی خان به اتمام رسیده است. دوره ساخت این بنا در اواخر قاجاریه در زمان مظفرالدین شاه قاجار بوده است. با توجه به تلفیق سبک معماری ایرانی و غربی در این بنا در ساخت آن نقاشان ایرانی و معماران روسی و اروپایی و چینی همکاری داشته اند
در جلد سوم سفرنامه" عبداالله مستوفی" در خصوص این بنا این تزئینات بیان شده است: "خود اقبال السلطنه رئیس خانواده خود اقبال لاسلطنه ، رئیس خانواده هم قصر و عمارت و باغی برای خود ساخته که نظیر آن حتی در تهران آن روزها کمیاب بود. این قصبه در حقیقت آباد کرده این خانهاست. بهترین صنعتگران که حتی در شهرهای مهم آذربایجان هم نظیر آن وجود نداشت در این قصبه گرد آمده بودند . زیرا خانها برای ساختمان قصرهای خود که اکثر سلیقه های اروپایی هم در آنها به کار برده بودند احتیاج به وجود آنها داشته و آنها را زیر دست استادانی که از روسیه می آوردند ، بار آورده و تربیت کرده بودند. بناهای آینه کار و گچ بر و سیمان نگار و نجارهای ریزه ساز و قواره کار و آهنگران و لوله کشان که در آن روزه حتی تبریز هم نظیر انها را نداشت ، در این قصبه زیاد بودند. قبل از اینکه تهرانی ها سیمان را بشناسند ، خانهای ماکو در عمارت خود سیمان بکار می بردند و بخاری اتاق های آنها ، بخاری بدنه ای - پیچکلاری - روسی بود
-4 تحلیل فضایی کالبدی معماری
تحلیل فضایی علاوه بر انکه به تبیین الگوهای رایج در طراحی فضاهای معماری می پردازد؛ با تکیه بر کاربرد هر فضا ، علل وجودی و وجویی آن فضا و عناصر معماری تشکیل دهنده آن را توجیه علمی می نماید. شناسایی فضاهای با کاربرد مشابه در سازه های مختلف و مقایسه انها با یکدیگر امکان تبیین یک الگوی واحد را فراهم می الورد. در ترسیم این الگو ، عناصر شاکله فضای مورد مطالعه در سازه های مختلف مورد مقایسه قرار گرفته و ارتباط میان متغیرها به مثابه الگوی طراحی تبیین می شود. جایگاه هر فضا در بافت معماری یک سازه ، ابعاد ، فضاهای مجاور ، میزان نفوذپذیری، نحوه دسترسی ، ارتفاع دیوارها و کف ، میزان نورگیری ، نوع مصالح به کار رفته در ساختار فضا و کمیت و کیفیت تزئینات ، شاخصه هایی برای تحلیل کاربری فضا به شمار می روند
سه عامل فرم ، عملکرد ، فضا عنصر بنیادین تحلیلی فضایی است. فرم از عملکرد تبعیت می کند و به مثابه هویت عینی و حجمی یک سازه معماری شامل عینیات و ملموسات می شود
مجموعه کاخ باغچه جوق بر حسب نیاز زندگی و سنن آن زمان دارای بناها و فضاهای متعدد است که می توان در شش قسمت اصلی تمایز دارد:
-1 باغ بزرگ
-2 ورودی حیاط که دارای هشتی نسبتاً کوچکی با سقف نقاشی شده می باشد و راه ارتباطی به داخل حیاط و ساختمان است. در داخل حیاط علاوه بر درختان میوه ، سه عدد حوض کوچک و بزرگ و سکوهایی جهت استراحت ساخته شده است. ضمناً فرم حیاط به تبعیت از فرم طبیعی دامنه کوه دارای پستی و بلندی می باشد.
-3 ساختمان اصلی قصر
-4 ساختمان حمام قصر
-5 ساختمان سنگی
-6 آشپزخانه قصر
