بخشی از مقاله
چکیده
معماری سنتی ایرانی در منطقه کویر، با هدف احترام به طبیعت و ایجاد سازش با این اقلیم، در تعامل با فضای باز ساخته شدهاند. به عبارتی رعایت الگوهای پر و خالی، و نیز توجه به خلق فضاهای باز در طراحی و ساخت خانهها، منطبق با فرهنگ هماهنگی با شرایط آب و هوایی، اساس کار معماران در این اقلیم بوده است. یکی از این فضاها، گودال باغچه است، که بخشی از فضای باز حیاط مرکزی خانه بوده، و در عمق ساخته میشده است. هدف از انجام این پژوهش، بررسی عملکرد گودال باغچه و نگرشهای موجود در ابداع آن، در جهت فهم چگونگی تحقق پایداری در معماری کویر، میباشد. این پژوهش که با روش کتابخانهای، اسنادی و مطالعه پیرامون پژوهشهای انجامشده در این باب صورت گرفته، بیانگر آن است که عوامل اقلیمی، فرهنگی، اقتصادی در ایجاد خرده اقلیمی از طریق فضای باز با نام گودال باغچه موثر بوده است.
واژگان کلیدی: گودال باغچه، اقلیم، فضای باز، کویر، پایداری
مقدمه
معماری سنتی ایران متشکل از ترکیب معنادار فضاهای پر و خالی - فضاهای باز و بسته - است. در معماری سنتی ایران فضای باز و بسته آنچنان در هم تنیده و به هم پیوستهاند که هر کدام دیگری را تعیین میکنند و به جرات میتوان گفت غنای معماری سنتی، مرهون فهم درست و تلفیق مناسب این دو فضاست - احمدی، . - 1388 نکته قابل-توجهی که در معماری خانههای سنتی کویر مشهود است، آن است که فضاهای باز علاوه بر ایفای نقش عملکردی خویش، به عنوان شکلدهنده و هویتبخش فضاهای بسته و پر نیز میباشند، و این دو فضا کالا در تعامل با یکدیگر عمل میکنند. گودال باغچه، فضای بازی است که بخشی از حیاط مرکزی بوده و به ارتفاع یک طبقه پایینتر از آن قرار گرفته، و دو عامل آب و گیاه در انجام نقش آن جهت ایجاد پایداری، نقشی اصلی دارند.
ایجاد فضای خنک، بدون بهرهگیری از سیستمهای مکانیکی، و تنها با استفاده از همان اقلیم و مصالح در جهت هماهنگی با طبیعت منطقه، شاهکاری در معماری و از درایت و کیاست معماران دل کویر بوده است. این در حالیست که، از بین رفتن ارتباط بین مسکن و محل زندگی با طبیعت، موجب عدم تعلق به مکان و ایجاد بیهویتی در معماری معاصر گشته است. توجه به این مسئله از بعد روانی - نیاز به ایجاد رابطه انسان با طبیعت در جهت تحقق آرامش روحی و روانی افراد در دنیای پر تنش امروز - و نیز، تاکید بر مسئله بحران انرژی در عصر حاضر و نیاز به ایجاد پایداری در ساخت و ساز، لزوم بازنگری و بازآفرینی نقش و کارکرد اقلیمی فضاهای باز را در معماری معاصر، ضروری مینماید. لذا پژوهش حاضر سعی در پاسخگویی به سوالات ذیل دارد:
- 1 گودال باغچه دارای چه مفاهیم و مضامینی است؟
- 2 وجود چه نگرشهایی در ایجاد فضای باز از طریق گودال باغچه در دل معماری کویر، با هدف پایداری محیط نقش داشته است؟
مبانی نظری
تعامل معماری و طبیعت با ایجاد فضای باز
فضای باز در معماری سنتی ایرانی نقش مهمی را بازی میکرده، و در بسیاری از موارد عامل شکلدهنده به معماری در تعامل فضاهای بسته و باز بوده است. در این باب نظریات مختلفی وجود دارد که به بررسی آنها خواهیم پرداخت.انسان، چیزی است در میان چیزها، او در میان کوهها و صخرهها، رودها و درختان زندگی میکند، او آنها را به کار میگیرد و باید آن-ها را بشناسد. انسان بهعلاوه با نظم کیهانی - مسیر حرکت خورشید و چهار جهت اصلی - زندگی میکند. انسان با نور زندگی میکند و خود را با آن تنظیم و همساز میکند. او با ضربآهنگ روز و شب، با فصلها و در تاریخ زندگی میکند - شولتز، . - 1388
وی معتقد است، "انسان به عنوان موجودی زیستشناختی بخشی از طبیعت بوده و طبیعت واقعیت عینی است که خارج از آگاهی انسان وجود دارد. انسان میتواند بر طبیعت چیره شود بدون آنکه خود را از آن جدا و منزوی سازد" - همان - . بر این اساس با نگاه و دقیقتر شدن به معماری سنتی ایرانی، شاهد تعامل معماری و طبیعت بدون ضربه بر آن میباشیم. در معماری ایرانی، نور خورشید بسیار زیبا، انتزاعی و همچنین کنترلشده با تاملی خاص، هر جا که لازم است به داخل فضاها کشانده میشود و هر جا که غیر ضروری است با استفاده ازجهتیابی مناسب فضاها و پس از آن بهوسیله آفتابشکنها، سایبان ها و تمهیداتی از این قبیل کنترلشده است - احمدی . - 1388
بررسی ارتباط بین فضای باز و معماری پایدار
از محورهای اصلی مبحث توسعه پایدار و به دنبال آن معماری پایدار، لزوم توجه به خطرات تهدیدکننده محیط زیست است. معماری پایدار با کمترین تاثیرات مخرب بر محیط اطراف خود و توجه به منابع طبیعی موجود و صرفهجویی در مصرف منابع تجدیدناپذیر و حفظ آن برای آیندگان گامی اساسی در جهت رسیدن به توسعه پایدار است . - Holloway, 2011 - با مطالعه و شناخت معماری کویری ایران به جرات میتوان اذعان کرد که این معماری نه تنها ضایعه و تخریبی را به محیط و بستر خود تحمیل نمیکند، بلکه به گونهای بسیار شگفتانگیز با محیط سر و کار دارد. یکی از عوامل اصلی در ایجاد معماری پایدار ایران، طراحی مناسب و هوشیارانه فضاهای پر و خالی چه در مقیاس تکبنا و چه در مقوله شهرسازی است.
اساس این معماری با تهی کردن قسمتی از خاک و ایجاد بنا از همان خاک در اطراف فضای تهی شکل گرفته است. وجود فضاهای باز حیاط مرکزی و یا گودال باغچه در دل هر تک بنا که معمولاً در سطحی پایینتر از بنا قرار دارند، امکانات مناسبی را برای ساخت و ساز با حداقل تخریب و آسیبرسانی به محیط زیست و عدم ایجاد زبالههای ساختمانی فراهم کرده است - احمدی، . - 1388 ایجاد پایداری درمعماری سنتی با طراحی بنا منطبق و هماهنگ بر شرایط اقلیمی، استفاده از مصالح بومآورد و ایدری، "از خاک حاصل از گودبرداری فضاهای خالی همچون گودال باغچه، جهت ساخت بناهای خشت و گلی استفاده شده است" - پیرنیا و معماریان، - 1384، نیاز به حمل و جابجایی مصالح به محل، صرفهجویی در وقت و هزینه و عدم آلودگی محیط محقق میگردد.
تحقق پایداری با حل مسائل اقلیمی از طریق فضاهای باز در معماری سنتی ایران
از دیرباز، معماران سنتی کوشیدهاند در کنار بکارگیری روشهای غیرفعال جهت تامین آسایش فضاهای داخلی، در محیط بیرونی نیز با افزایش سرمایش تبخیری، ایجاد سایه و طراحی فضاهای نیمهباز، شرایط آسایش را به وجود آورند. وجود حوض آب در حیاط خانههای مناطق کویری، استفاده از پوشش درختی خزانپذیر، تعبیه ایوانها وایجاد گودال باغچهها از جمله این روشها هستند - غفوری و همکاران، . - 1390 فضاهای باز و خالی - به طور مثال حیاط مرکزی - ، در این معماری علاوه بر منفعتهای زیستمحیطی که در حین ساخت بنا ایجاد میکند، پس از احداث بنا عنصری مهم و تاثیرگذار در ایجاد معماری همساز با اقلیم با استفاده از انرژیهای طبیعی نظیر خورشید، باد و ... و مصرف حداقل انرژیهای فسیلی است - احمدی، . - 1388
مکانیابی و جهتگیری فضاهای باز همواره به گونهای است که ساکنان در فصل گرم در برابر گرما حفظ شوند و در فصل سرد بیشترین بهره را از انرژی لایزال خوشیدی ببرند. استفاده از حیاط-های داخلی مشجر و معطوف نمودن فضاهای زندگی به این حیاطها یکی از عمدهترین مشخصات معماری در مناطق گرم و خشک است. حیاطهای داخلی دارای درخت، حوض و سطوح گیاهکاری شده یکی از موثرترین عوامل ایجاد رطوبت هستند که در مناطق خشک اهمیت فراوانی دارد. اتاقها که فقط به این حیاطها باز میشوند در برابر باد و طوفان شن محافظت میشوند - کسمایی، . - 1363 حیاطهای مرکزی با جهتگیری مناسب نسبت به گردش خورشید به شکل مستطیل کشیده نقش اساسی را در ایجاد معماری اقلیمی ایفا میکنند، در زمستان، حوض آب در وسط این حیاطها با ابعاد حداکثر انرژی خورشید را در خود ذخیره میکند - اسدپور، . - 1385
جدارههای خشت و گلی فضاها در مجاورت حیاط در طول روز گرمای خورشید را در خود ذخیره میکنند و آن را در طول شب به محیط پس می-دهند، زیرا مصالح خشت و گلی دارای ظرفیت حرارتی بالا و همچنین خاصیت انباشت گرما و هدایت تدریجی آن هستند. بدین ترتیب، امکان استفاده از انرژی مطبوع خورشید حتی در شبهای زمستان فراهم میشود. در تابستان جدارههای مجاور حیاط با ضخامت زیاد مانع نفوذ گرما میشوند و آن را در روز به محیط پس میدهند - طاهباز، . - 1374 فضاهای باز نظیر حیاطها و گودال باغچهها در این اقلیم به واقع مانند عنصری هوشمند در مقابل سرما، گرما، رطوبت و با عمل میکنند - احمدی، . - 1388
گودال باغچه و بررسی مفاهیم آن در منابع موجود
درونگرایی و کشش معماران ایرانی به سوی حیاطها و پادیاوها و گودالباغچهها و هشتیها و کلاه فرنگی که شبستانها را گرداگرد خود گرفته و محیطهای دلکش و خودمانی به وجود آورده از دیرباز جز منطق معماران ایران بوده است. همچنان که در کاخهای تخت جمشید میبینیم که پیرامون حیاطی، اتاقها و تالارها و ایوانهایی جای دارد. از دقت در کاخ ساسانی سروستان و خانقاهها و سراهای
پس از اسلام میتوان دریافت که معمار ایرانی هیچگاه این کشش منطقی خود را از دست نداده و همیشه خانهها و کاخها را چنان ساخته است که گویی مادری مهربان فرزند دلبند خود را گرم در آغوش میفشارد - پیرنیا، . - 1378بنا بر اسناد و کتب مکتوب معانی و مفاهیم مختلفی برای گودال باغچه ذکر شده است که طبق جدول ذیل به بیان آنها خواهیم پرداخت.
گودال باغچه یا باغچال در وسط حیاط مرکزی ساخته میشده و یک طبقه در داخل زمین فرو میرفته است. نمونههای این فضا در اقلیم-های بسیار خشک کویری از جمله در کاشان، نایین و یزد دیده می-شود. گودال باغچه علاوه بر تامین خاک موردنیاز خشتهای استفاده-شده در بنا، امکان دسترسی به آب قنات را هم فراهم میکرده است. این مسئله، در شهرهایی مثل نائین که یک شبکه پیچیده قنات داخل شهر داشتهاند بسیار مهم بوده است. بنابراین معمولاً در گودال باغچه آب روانی دیده میشود که حوض میانی را پر میکرده و سرریزآن به خانههای دیگر میرفته است. در حاشیه این حیاط اغلب رواق و گاه چند اتاق به شکلی نیمهباز ساخته میشده و کاشت درخت انار، پسته و انجیر در این گودال باغچهها مرسوم بوده است. با توجه به کوچکتر و پایینتر بودن این حیاطها و استفاده از رطوبت و خنکی زمین، علاوه بر رطوبت گیاهان و خنکی آب، در واقع فضایی به مراتب اقلیمیتر از حیاط شکل میگرفته است. گودال باغچه خانه پیرنیا و مسجد مدرسه آقا بزرگ در کاشان نمونههای خوبی از این فضاها هستند - پارسی، . - 1387
