بخشی از مقاله
چکیده
شناخت الگوی رشد فضایی شهرهای اصلی مناطق و کشورها از جمله کلانشهر تهران، برای تدوین سیاستهای مناسب و دستیابی به توسعه پایدار امری اساسی است. دستیابی به این مهم نیز نیازمند استفاده از روشها و ابزارهای مناسب و پیشرفته میباشد. تحلیلهای آمار فضایی در GIS از جمله روشهای توسعه یافته در دهههای اخیر هستند که با توجه به دخیل کردن عامل فضا در محاسبات آماری، توانایی بالایی در ارائه الگوهای فضایی رشد و توسعه دارند؛ لذا این پژوهش در چارچوب نظریه توسعه پایدار و رشد هوشمند شهری، با استفاده از روشهای آمار فضایی به تحلیل چگونگی الگوی رشد فضایی کلانشهر تهران میپردازد. در این ارتباط، یک فرضیه پژوهشی طرح و در چارچوب روش توصیفی- تحلیلی ارزیابی شد. در این چارچوب، جهت آزمون فرضیه از روشهای مختلف آمار فضایی از جمله تحلیل خوشهبندی، ضرایب موران، گری، G عمومی، تحلیل لکههای داغ و مدل هلدرن استفاده شد. دادههای مورد نیاز نیز به روش کتابخانهای گردآوری شد. نتایج در تایید فرضیه تحقیق نشان داد که کلانشهر تهران طی سالهای ۵۷ و ۵۸ الگوی رشد تصادفی متمایل به خوشهای را با شکلگیری دو لکه داغ در بخش جنوب شهر و یک لکه سرد در بخش شمال تجربه نموده است.
واﮊههای کلیدی: کلانشهر تهران، الگوی رشد فضایی، آمار فضایی در GIS
۱- مقدمه
توسعه شهری در سیر رو به تکامل خود از زمان شروع تا به امروز دارای روند نسبتا متعادلی بود - حسینی و سلیمانیمقدم ۵۸۳۱: ۹۲-۸۲ - . اما، تحولات فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی قرن ۹۱ و ۰۲ متاثر از مدرنیسم، گسترش سریع شهرها و پیدایش کلانشهرها را موجب شده و تغییرات بنیادی را در ساختار و سازمان فضایی-کالبدی آنها به وجود آورده است - زیاری ۲۸۳۱: ۱۵۱ - . در اثر رشد فزاینده شهرها، گسترش فیزیکی شهر به مناطق پیرامون و همچنین افزایش تراکم و انباشتگی در درون شهرها اجتناب ناپذیر خواهد بود - پناهی و زیاری ۸۸۳۱: ۲-۱ - . این رشد شهری مشکلات جدی و بی شماری در پی خواهد داشت - شوگیل١۲۸۳۱: ۳۴ - .
بنابراین، شناخت الگوی رشد فضایی شهرهای اصلی مناطق و کشورها برای تدوین سیاستهای مناسب و دستیابی به توسعه پایدار امری اساسی است. در این ارتباط، تحلیلهای آمار فضایی در GIS از جمله روشهای توسعه یافته در دهههای اخیر هستند که با توجه به دخیل کردن عامل فضا در محاسبات آماری، توانایی بالایی در ارائه الگوهای فضایی رشد و توسعه دارند. در واقع در سالهای اخیر، به همراه پیشرفتهای فن آوری در زمینه جمعآوری و پردازش دادههای جغرافیایی و درک خلاﺀهای موجود در زمینه دادههای فضایی و جغرافیایی، توجه پژوهشگران بیشتری به آمار فضایی جلب شده است و پیشرفتهای زیادی در این زمینه صورت گرفته است.
آمار فضایی به ما کمک میکند تا رفتار پدیدههای جغرافیایی را بهتر درک نماییم. الگوها و روندهای موجود در پدیدهها را شناسایی و دلایل آن ها را کشف کنیم. برای مدت ها عدم امکان تحلیلهای آمار فضایی در نرم افزارهای سیستمهای اطلاعات جغرافیایی نوعی خلاﺀ محسوب میگردید و باعث پیدایش نرمافزاهایی مانند SpaceStat و GeoDat شده بود که محدودیتهای خاص خود را داشت. اما در سالهای اخیر افزوده شدن مجموعه ابزارهای تحلیلی آمار فضایی به ArcGis، توانمندیهای بسیار خوبی را در این زمینه ایجاد کرده است که میتوان در تحلیل الگوهای توزیع پدیدههای جغرافیایی به خوبی از آنها استفاده نمود. - عسگری، ۰۹۳۱: ۵۱-۳۱ -
در این ارتباط شهر تهران به عنوان پایتخت کشور مراحل رشد و توسعه خود را بسیار سریعتر از آهنگ طبیعی طی نموده است، چنانچه علی رغم رشد سریع جمعیتی، مساحت و وسعت این شهر نیز از رشد سریعی در دهههای اخیر برخوردار بوده است - قرخلو و زنگنه شهرکی ۸۸۳۱: ۱۲ - . بررسیها نشان میدهد که این شهر نسبت به حکومت شاه طهماسب حدود ۰۶۱ برابر؛ نسبت به سال ۰۷۲۱ حدود ۵,۶۱ برابر؛ و نسبت به سال ۷۷۳۱، ۵ برابر بزرگتر شده است. این ارقام نشانگر رشد فیزیکی شتابان این شهر، حتی سریعتر از رشد جمعیتی آن میباشد - محمدزاده ۶۸۳۱: ۰۰۱ - . بر این اساس، سوال اصلی این است که: الگوی رشد کالبدی- فضایی شهر تهران چگونه است؟
۲- تبیین نظری مسئله و ارائه فرضیه تحقیق
فرم شهر به عنوان الگوی توزیع فضایی فعالیتهای انسان در برهه خاصی از زمان تعریف میشود. رشد شهر به صورت یک فرآیند دوگانه گسترش بیرونی و رشد فیزیکی سریع یا رشد درونی و سازماندهی مجدد است. گسترش بیرونی به شکل افزایش محدوده شهر یا به اصطلاح گسترش افقی بیرویه ظاهر میگردد و رشد درونی به صورت درونریزی جمعیت و الگوی رشد فشرده نمایان میشود - قرخلو و زنگنه شهرکی ۸۸۳۱: ۲۲-۱۲ - . اسپرال، رشد شهری پراکنده و کم بازده - غیر مؤثر - شهری را بیان میکند - Hasse & Lathrop2003: . - 159 از آنجا که در قرن ۱۲ فرم مسلط زندگی شهری بر اساس اتومبیل شکل گرفته است - Glaeser & - Kahn2004: 2481، الگوی اسپرال ابتدا در کشورهای توسعه یافته به علت استفاده زیاد از اتومبیل شخصی و حومه نشینی به وجود آمد و هم اکنون در بسیاری از هستههای شهری کشورهای در حال توسعه دیده میشود - قرخلو و زنگنه شهرکی، ۸۸۳۱: ۲۲ - . در واقع شهر اسپرال پدیدهای ظالمانه است که سطح هرچه بیشتر زمین را میپوشاند - Salingaros2006: 100 - تاثیرات منفی که اغلب به آن نسبت داده شده است، ازدحام ترافیک، فقدان فضای باز و افزایش آلودهکنندهها به آبراههای طبیعی میباشد . - Sutton 2003: 353 - در آمریکا به دلیل اینکه آن یک تهدید جدی برای جنگلها و دیگر فضاهای طبیعی این کشور محسوب میشود، نگرانی های عمومی درباره تاثیرات این الگو افزایش یافته است. - Bengston2005: 745 - الگوی دیگر، فرم فضایی فشرده - رشد هوشمند شهری - می باشد.
رشد هوشمند١ از نظریات طرح شده در دهه پایانی قرن بیستم است که ریشههای آن در توسعه پایدار قرار دارد - کاشانیجو و مفیدی شمیرانی ۸۸۳۱: ۱۱ - ، و با مشخصاتی چون؛ تراکم بالا، کاربریهای مختلط و اتکای بیشتر به پیادهروی توصیف شده است که راهحلی است برای یک برنامهریزی شهری بهتر . - Chen, Jia & Lau2008: 28 - در واقع رشد هوشمند نوعی استراتژی توسعه میباشد که شهر اسپرال را توصیه نمیکند - Gabriel, Faria & Moglen2006: 212 - ، و با تراکم بالا و کاربری مختلط، عدالت اجتماعی را گسترش میدهد - Burton2001: 2 -
جهت نیل به فرم شهری پایدار میبایست ابعاد پراکندگی روشن شود. این ابعاد عبارتند از: تراکم، پیوستگی، تمرکز، مجموعهبندی، مرکزیت، قطبی بودن، کاربری ترکیبی، مجاورت - رهنما و عباسزاده ۵۸۳۱: ۷۰۱-۳۰۱ - در مجموع، در چارچوب نظریه توسعه پایدار و رشد هوشمند شهری و انتخاب مفاهیمی چون تراکم، پیوستگی و تمرکز که از مفاهیم کلیدی سنجش فرم فضایی شهر می باشد، فرضیه تحقیق بدین شرح ارائه گردید: - به نظر میرسد الگوی رشد کالبدی- فضایی شهر تهران از نظر میزان تجمع و پراکندگی جمعیت و اشتغال،متمایل به الگوی خوشهای است.
