مقاله تحلیل قرائات سیوطی در تفسیر درّالمنثور ( 3جزء قرآن )

بخشی از مقاله

چکیده

سیوطی از بزرگترین دانشمندان اهل سنت است که کتاب "ترجمان القرآن" خود را خلاصه کرده و تفسیردرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور" را نوشته استدر. این نوشتار سعی شده وضعیت نقل های قرائت سه جزء قرآن در تفسیر درّالمنثور تحلیل گردد. در دو جدول جداگانه گزارشی از تعداد راویان قرائت و اختلافات قرائت هایی که مفسر به آنها اشاره کرده مورد بررسی قرار گرفته و مشخص گردید که سیوطی به بیان اختلاف قرائات در تفسیرش اهمیت زیادی نمی دهد و روایات مذکور را فقط ذیل آیات آورده و هیچ گونه دخالتی در معنا و تفسیر آیه نداده است.

کلید واژه: سیوطی ، درّالمنثور ، قرائات

مقدمه

علم قرائت یکی از مهمترین علوم در جهان اسلام است، که همزمان با نزول قرآن از لوح محفوظ در قالب الفاظ و جاری شدن آن بر زبان پیامبر اکرم - ص - شکل گرفته است. حضرت محمد - ص - اولین قاری قرآن هستند که پیام الهی را از خداونددریافت می نمودند و به مردم ابلاغ می کردند. گروهی از صحابیان دین باور، اهتمام غالب خود را در جهت اخذ ، ضبط ، کتابت ، قرائت و تعلیم قرآن به دیگران قرار دادند.بر این اساس قرائت آیات در طول تاریخ تدوین گردید. بعضی از مفسران قرآن در ضمن تفسیر آیات به قرائت آنها نیز اشاره می نمایند.از جمله آنها می توان به تفسیر درّالمنثور اشاره نمود که یکی از مهمترین کتابهای سیوطی به شمار می آید.

بنابراین در این نوشتار ، ابتدا از مفهوم قرائت و اختلاف قرائات اطلاع یافته و سپس به زندگی علمی سیوطی اشاره می شود و بعد از آن ، با ویژگی هایتفسیر درّالمنثور آشنا می شویم. لذا در این مقاله ، موضوع قرائت به طور خاص در جزء 30 و سوره حمد و بقره بررسی می شود.نخست جدول شمارش راویان در روایات قرائات و سپس جدول اختلاف قرائات بیان می گردد.

مفهوم شناسی قرائت

قرائت - ق رء - از نظر لغوی معانی مختلفی برای آن ذکر کردند ازجمله : گرد آوردن ، جمع کردن ، خواندن ، ابلاغ از نظر اصطلاح نیز، به گونهای از تلاوت قرآن اطلاق میشود که دارای ویژگیهای خاص است - معرفت - ب - ،1382ش، ص - 140 بنابراین قرائت ، تلفظ الفاظ قرآن است همانگونه که پیامبر اکرم - ص - آن را تلفظ کرده اند یا همانطور که در برابر ایشان قرائت شده و مورد تقریر قرار گرفته است .

اختلاف قرائات

از نخستین روزهای نزول قرآن، جمعی از صحابه، وظیفه تصدّی تلاوت آیات را بر عهده گرفتند. در مدینه، مکه، کوفه ... قرّای معروفی پرورش یافتند. هر چند شواهدی بیان شده که اختلاف قرائات از دوران حیات پیامبر - ص - آغاز می شود،اما چون در آن زمان، پیامبر اکرم - ص - در قید حیات بودند اگر کسی قصد فراگیری قرائت صحیح داشت ، بدون شک امکانپذیر بود. بنابراین در دوران صحابه - بعد از رحلت پیامبر - ص - - اختلاف در جمع و تدوین قرآن و گاهی بر سر قرائت آن، در میان قاریان، پدید آمد و هر کسی بر قرائت خویش حجّت و استدلال میکرد.

حقیقت آن است که پیامبر اکرم - ص - قرآن را یک گونه قرائت می کردند و منشأ اصلی اختلاف قرائات، امری خارج از متن نص و بیان پیامبر است.چنانچه امام باقر - ع - إنَالقُرآنَمیفرمایندواحدً:» نَزلَ مِن عند واحد و لکنﱠ الاِختلافَ یَجیءُمِنبلِقَ الرﱢواهِ  قرآن یگانه ای است که از جانب خدای یگانه فرود آمد ولی اختلاف ها - در قرائت - از جانب راویان و نقل کنندگان پدید آمده است.

بنابراین عوامل عمده اختلاف در قرائات را میتوان در امور ذیل ترسیم نمود:تفاوت لهجههای عربی ، خالی بودن مصاحف اولیه از علائم - شکل و اعراب و اعجام و هر گونه نشانه مشخص کننده حروف و حرکات - ، عوامل دیگری همچون استناد جویی افراط آمیز به دلایل ادبی، انگیزههای سیاسی، عقاید فرقهای، رأی و حدس شخصی و اشتباه شرح مترادف با متن قرآن. - سعیدی روشن اختلاف مصاحف که جزء مهمترین علل ایجاد اختلاف در قرائات پس از نزول است. چون قاریان هر شهری خود را ملتزم به قرائتی میدانستند که منتسب به نص مصحف آنان بود و لذا قرائت مکه، مدینه، بصره، کوفه و شام، شکل گرفت.

این اختلافات در مقایسه با نقاط مشترک فراوان قرائتها در واقع به موارد جزیی و کوچکی محدود میشوند. ولی باید این موارد اندک نیز در تفاسیر مختلف مورد بررسی قرار گیرند که در ادامه این موارد اختلاف در تفسیر درّالمنثور سیوطی تحلیل می گردد.

مروری بر حیات سیوطی

جلال الدین ابوالفضل عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی - 849ق - در شهر مصر متولد شد. اواز حفّاظ، محدثان و ناقلان حدیث اهل سنت - شافعی مذهب - بود که آثار و تألیفات فراوانی داشت. سیوطی از کودکی به قرآن علاقهمند بوده و تا قبل از هشت سالگی قرآن را حفظ کرد.شخصیت والایی که سیوطی در زمان حیات خودش یافت و کثرت فتواها ، املاها و مصنّفاتش مایه حسادت همقطارانش شد. عاملی شد که او را در معرض تهمت ها قرار دهند. از جمله آن تهمت ها این است که به او نسبت دادند که کتاب های کتابخانه محمودیه را بدست آورده و پس از کم و زیاد و پس و پیش کردن مطالب، تألیف آن کتابها را به خود نسبت داده است.

زیرا او از سال 886 ق در سن 37 سالگی به تألیف مشغول شد و مسافرتهای علمی به شام، حجاز، یمن، هند و مغرب داشته است و در علوم تفسیر، حدیث، فقه، نحو، معانی و بیان، بدیع صاحب نظر گردید. سیوطی در کنار اشتغالات علمی و تألیف و تصنیف، در منصبهای مختلفی نیز انجام وظیفه می کرد، مدتی منصب افتاء را عهدهدار شد و دورانی در مدرسه شیخونیه و سپس در مدرسه بیبرسیه به تدریس پرداخت. سحرگاه روز جمعه نوزدهم جمادی الاولی سال نهصد و یازده این پیشوای بزرگ وفات یافت و در شهر قاهره بیرون باب القرافه در حوش قوصون به خاک سپرده شد.

ویژگی های تفسیر درّالمنثور

یکی از تألیفات جلال الدین سیوطی ، تفسیر درّ المنثور است که در زمان خود جایگاه خاصی در میان تفاسیر باز کرد. این تفسیر به روش روایی است و احادیث رسول خدا - ص - ، صحابه و تابعان را نقل میکند.وی در مقدمه درّالمنثور مینویسد که این کتاب ، تلخیص کتاب تفسیری خودش به نام ترجمان القرآن است. تفسیر ترجمان القرآن شامل روایات زیادی از پیامبر - ص - با ذکر سند است، سپس سیوطی تصمیم گرفت در آن تغییراتی ایجاد کند، درنتیجه، آن را بهطور مختصر، با حذف سندها و به نام درّالمنثور منتشر کرد.