بخشی از مقاله
چکیده
رویکرد مارکسیستی به تفسیر قرآن در چارچوب روش تفسیر علمی از ظرفیت تحلیل تاریخی برخوردار است. نوشتار حاضر این ایده را پرورانده است که رویکرد مارکسیستی به تفسیر قرآن در ایران در زمینههاي تاریخی تکوین پیدا نموده و در بسترهاي تئوریکی نضج یافته است. در میانه قرن بیستم آن دسته از روشنفکران مذهبی که تجمیع میان آموزههاي اجتماعی اسلام و برخی از اصول اجتماعی مارکسیسم را ممکن میدانستند، به تفسیرهایی از قرآن دست زدند که با آموزههاي مارکسیسم راست میآمد. کما این که متعاقب آن چند جریان سیاسی- انقلابی بوجود آمد که با تآکید بر قرائتهاي مارکسیستی از قرآن، با نظامهاي پهلوي و جمهوري اسلامی به مقابله پرداختند.
واژگان کلیدي: قرآن، تفسیر علمی، تفسیر مارکسیستی، روشنفکران مذهبی، سازمانهاي انقلابی.
مقدمه
قرآن براي مسلمانان کتاب هدایت است و از سوي دیگر بسیاري از مفاهیم و پیامهاي آن براي همگان قابل دریافت نیست. از این رو اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان در چهار قرن گذشته تلاشهاي وافري به خرج دادهاند تا مراد واقعی خداوند را از دل گزارههاي بعضا سربسته قرآن بیرون کشیده و ماحصل آن را در زوایاي مختلف جوامع اسلامی به کار بندند. قرآن کلام الهی است که به عنوان کتاب مقدس مسلمانان مورد تفسیرهاي مختلف از سوي نحلههاي کلامی و مذهبی قرار گرفته است.
هر اندازه از دوران نزول این کتاب فاصله گرفتهایم تفاسیر قرآن ابعاد و گرایشهاي فراوانی پیدا نموده و رویکردهاي تفسیري متنوعی پیرامون آن شکل گرفته است. امروزه از روشها و گرایشهاي علمی مختلفی در رابطه با تفاسیر قرآن کریم همانند گرایش عرفانی، گرایش کلامی، گرایش فقهی، گرایش فلسفی، و... میتوان سخن گفت. شاید بتوان گفت در میان این روشها، گرایش علمی به تفسیر قرآن بیش از سایر روشها مورد محاجه قرآنپژوهان در دوران معاصر قرار گرفته است. گرایش تفسیر علمی قرآن یکی از متاخرترین گرایشهاي تفسیري است که پس از برجسته شدن نقش علوم تجربی در زندگی انسانها مورد توجه ایشان واقع شده است.
در رابطه با گرایش علمی به تفسیر قرآن میتوان گفت که در این گرایش خط سیر واحد و مشخصی وجود ندارد و در مجموعه این گرایش میتوان جناحهاي مختلفی را مورد شناسایی قرار داد که با برداشت خاصی از مفهوم »علمی« به حوزه تفسیر قرآن ورود نمودهاند. در بدو امر چنین به نظر می رسد که میان مارکسیسم و قرآن از آنجا که در دو حوزه مفهومی و تئوریک متفاوت و متضاد قرار می گیرند، ارتباطی وجود ندارد.
اما چنین نیست. چه آن که رویکردهاي مارکسیستی به تفسیر قرآن و ردیابی آموزه هاي آن از متن آیات قرآن در نزد طیفی از قرآن پژوهان روشنفکر و جریانهاي سیاسی و انقلابی نیمه دوم قرن بیستم در ایران نمودهاي روشنی دارد. در ادامه نشان داده خواهد شد که این موضوع ار نگاه تاریخی در دورههایی از تاریخ معاصر ایران از جانب طیفی از جریانهاي سیاسی و انقلابی چنان مورد توجه قرار گرفته بود که برداشت هاي سوسیالیستی و مارکسیستی از آیات قرآن در مانیفست و خطوط مشی آنان نقش برجستهاي پیدا نموده بود. این نوشتار با روش تاریخی- تحلیلی به دنبال آن است تا نشان دهد که چنین جریانهایی در چه زمینههایی از تاریخ معاصر تکوین یافته و چه روندهایی را در عرصه قرآنپژوهی پیمودهاند.
چیستی تفسیر علمی مارکسیستی
مارکسیسم مکتب علمی است که به ادعاي بنیانگذار آن بر اساس اصل سوسیالیسم علمی پیش میرود. در رابطه با چیستی »سوسیالیسم علمی« توضیحاتی خواهد آمد. اما همین قدر میتوان گفت که آنانی که دست به تفسیر مارکسیستی و بعضا سوسیالیستی از آیات قرآن زدهاند، بر علمی بودن منهج تفسیريشان صحه گذاشتهاند. اما تفسیر علمی چگونه تفسیري است و متعاقب آن از تفسیر علمی مارکسیستی میتوان چه تعریفی را به دست داد؟ قرآن پژوهان تعریف هاي متعددي در مورد تفسیر علمی ارائه کردهاند که به برخی از آنها اشاره میشود.
امین الخولی قرآنپژوه معاصر مصري در مورد تفسیر علمی معتقد است که تفسیر علمی آن تفسیري است که طرفداران آن اقدام به استخراج همه علوم قدیم و جدید می کنند و قرآن را میدان وسیعی از علوم فلسفی، انسانی در زمینه پزشکی، کیهان شناسی و فنون مختلف میدانند و اصطلاحات علمی را بر قرآن حاکم می کنند و می کوشند از این علوم استخراج کنندهمین طور محمدحسین ذهبی مقصودش را از تفسیر علمی چنین بیان میکند: مقصود ما از تفسیر علمی آن تفسیري است که اصطلاحات علمی را بر عبارات قرآن حاکم میکند و تلاش مینماید علوم مختلف و نظریات فلسفی را از قرآن استخراج نماید - عبدالسلام عبدالمجید محتسب نیز برداشتی نزدیک به ذهبی دارد و بر این باور است که تفسیر علمی، تفسیري است که پیروان آن سعی میکنند عبارات قرآنی را مبین نظریهها و اصطلاحات علمی قرار دهند و در استخراج علوم مختلف از آیات قرآن تلاش میکنند.
محتسب:به نظر می رسد که از میان تعاریف سه گانه فوق دو تعریف اخیر به قرائت مارکسیستی از قرآن نزدیکتر است. چه آن که جوهره تفسیر مارکسیستی چنان است که عاملان آن عمدتا به دنبال استنادات و توجیهات قرآنی به منظور تبیین مفروضات سوسیالیستی و مارکسیستی خود هستند. در واقع تفسیر مارکسیستی گرایشی از تفسیر علمی است که به سبک سوسیالیسم علمی و با آرمان هاي مارکسیستی به فهم مراد آیات قرآن میپردازد و در صدد است تا پیشفرضهاي مکتبیاش را از آموزهها و گزارههاي قرآن استخراج و یا بر آن حمل کند. لهذا در تعریف این گرایش تفسیري میتوان گفت؛ تفسیر علمی مارکسیستی گرایش تفسیري است که به صورت گزینشی میکوشد مدلولات و گزارههاي مارکسیسم - سوسیالیسم علمی - را از آیات اعتقادي و اجتماعی قرآن استخراج نماید.
زمینههاي تکوین رویکرد تفسیر مارکسیستی،،ورود امواج مارکسیستی به جهان اسلام
پس از استقرار مارکسیسم- لنینیسم در شوروي، امواج مارکسیستی مختلفی همانند آنچه مائو در چین رهبري آن را بر عهده داشت، جوامع بسیاري را در چهارگوشه جهان فرا گرفت. جنبشهاي برگرفته از مارکسیسم به سرعت مناطق وسیعی از جمله جهان اسلام را در نوردیدند و در برخی از کشورها همانند افغانستان به قدرت دست یافتند. نکته قابل توجه این که شعارها و آموزه هاي مارکسیستی براي بسیاري چنان دلنشین و تخدیرکننده بود که حتی طیفی از اسلامگرایان را تحت تاثیر قرار داد و موجبات پدید آمدن گروه هاي انقلابی و جریانات روشنفکري چپگراي اسلامی را فراهم آورد.
محمد مجتهد شبستري از روشنفکران دینی معاصر ایران بر این باور است که چپ گرایان مسلمان در کشورهاي اسلامی بیش از آن که تحت تاثیر مارکسیسم-لنینیسم قرار داشته باشند، از الهیات آزادیبخش مسیحی آمریکاي لاتین متاثر بودهاند. پیدایش این نوع از الهیات در آمریکاي لاتین پیشتر از پیدایش مباحث چپ مسلمان در ایران بوده است. ایشان بر این باور است که »این موضوع در نوشتههاي گروه هاي چپ مسلمان و دکتر شریعتی مشهود است.
بوف یکی از تئوریسینهاي الهیات آزاديبخش آمریکاي لاتین است. وقتی انسان کتاب او را - قدرت، کاریزما و کلیسا - میخواند متوجه میشود دقیقا همان حرفهایی که در آنجا مطرح شده، در ایران هم مطرح شده است. بر این اساس اگر انسان متدین بخواهد تشخیص دهد که در فعالیت سیاسی چه کار باید بکند و پیامهاي دین در شرایط ویژه اجتماعی و سیاسی چیست، باید با مستضعفین و محرومان و به اصطلاح همان مغضوبین روي زمین زندگی کند تا بفهمد پیام حضرت عیسی و حضرت محمدص چیست.
