بخشی از مقاله
چکیده
ایران در زمره کشورهای خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد و از نظر منابع آب نسبت به میانگین جهانی از محدودیت بیشتری برخوردار است. کشاورزی با مصرف بیش از 70 درصد منابع آب، یکی از منابع عمده مصرف آب است که نقش بهسزایی در تغذیه مردم ایفا میکند. مهمترین محصول باغی استان خوزستان خرماست که دارای ارزش استراتژیکی در امنیت غذایی و صادرات غیرنفتی منطقه و کشور است. کاهش میزان بارندگی در سالهای اخیر و کاهش منابع آب کشاورزی در این بخش مشکلات عمدهای را برای نخلکاران منطقه ایجاد نموده است.
با توجه به محدودیت کمی و کیفی منابع آب، اصلاح راهبردها و فناوریها در استفاده از منابع آب برای برطرف کردن مشکلات ناشی از کمبود و پایین بودن راندمان استفاده از آب، ضروری به نظر میرسد. در این زمینه نظام ترویج کشاورزی به عنوان یک سازو کارآموزشی و اطلاع رسانی میتواند با اطلاعرسانی بهموقع وتقویت توان مدیریتی کشاورزان، نقش کلیدی ایفا نماید. مطالعات نشان داده است که نظام ترویج سنتی به اندازه کافی در ترویج مدیریت منابع آب موثر نبوده است.
هدف از این پژوهش طراحی اهداف مطلوب نظام ترویج کشاورزی مدیریت منابع آب برای نخلکاران استان خوزستان میباشد. کارشناسان ترویج کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی استان و مدیریت جهاد کشاورزی کلیه شهرستانهای استان خوزستان، جامعه آماری این تحقیق را تشکیل دادند. با توجه به محدود بودن جامعه آماری، از روش تمام شماری جهت تکمیل پرسشنامه، استفاده گردید و حجم جامعه آماری، 130 نفر برآورد گردید. ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق پرسشنامه بوده است.
به منظور تعیین روایی ابزار تحقیق، از روش پانل متخصصان استفاده شد و برای تعیین پایایی پرسشنامه، با استفاده از ضریب کرونباخ آلفا میزان پایایی پرسشنامه بررسی شد. با توجه به نتایج حاصله میزان پایایی پرسشنامه در حد قابل قبول بود. با توجه به نتایج حاصل از این مطالعه، میزان توجه به اهداف نظام ترویج در شرایط فعلی و مطلوب دارای اختلاف معنیداری میباشد.
در این مطالعه علاوه بر تعیین اهداف فعلی نظام ترویج، اهداف مطلوب نظام ترویج مدیریت منابع آب برای نخلکاران طراحی گردیدکه برحسب اولویت، افزایش میزان آگاهی نخلکاران از میزان آب مورد نیاز برای نخیلات در مراحل مختلف رشد، ارتقاء آگاهی عمومی در زمینه استفاده بهینه از آب کشاورزی در نخلستانها، تقویت روحیه کارآفرینی، نوآوری و نوپذیری در بین نخلکاران و توانمندسازی حرفه ای تولیدکنندگان خرما در مدیریت منابع آب در اولویت اول تا چهارم قرار گرفتند.
مقدمه
امروزه امنیت منابع آب با ریسک بالایی مواجه شده است. دلیل اساسی این امر افزایش بی رویه جمعیت جهان و کاهش منابع آب به علت استفاده بیش از حد از این منابع و دخالت بشر در چرخههای طبیعی و کاربرد آلایندههای شیمیایی می باشد
دریجانی و همکاران - 1387 - ، به نقل ازهیسدال و کالاکسل - 2003 - 1 ، مصرف ناکارای منابع آبی را یکی از مشکلات فراروی جهان میدانند که این مشکل در قرن 21 شکل جدیتری یافته است به طوری که کمبود آب تهدیدی بزرگ برای طبیعت، کیفیت زندگی و عواملی نظیر تقاضا و اقتصاد بهشمار آمده است.
مفهوم مدیریت پایدار مصرف منابع آب کشاورزی در پاسخ به موضوعاتی در مورد استفاده نامناسب از منابع آب و آثار مخرب زیست محیطی و اقتصادی کشاورزی سنتی ظاهرشده است. استفاده بیش از حد و نامتعادل از مواد شیمیایی زراعی منجر به افزایش هزینه های تولیدی و وابستگی به نهاده ها و انرژی بیرونی و کاهش بهرهوری و حاصلخیزی خاک، آلودگی آبهای زیرزمینی و سطحی و آثار مخرب روی سلامت انسان گردیده است
مسأله کمبود آب در مناطق خشک و نیمهخشک مانند خوزستان با میزان تبخیر سالانه حدود 2000 میلیمتر در سال و ریزشهای جوی سالیانه حدود 246 میلیمتر در سال، یکی از عوامل محدود کننده در بخشهای مختلف مصارف آبی بهویژه، شرب و کشاورزی می-باشد.
استان خوزستان یکی از قطبهای مهم اقتصادی کشور بوده که با توجه به مرزی بودن استان و خسارتهای ناشی از هشت سال جنگ تحمیلی، لزوم بازسازی و توسعه همهجانبه این استان اهمیت مضاعفی مییابد. اجرای طرحهای توسعه کشاورزی و صنعت همگام با افزایش جمعیت در استان خوزستان، سبب افزایش رقابت برای مصرف منابع آبهای موجود گشته است. از سوی دیگر اثرات پسآب مصرف کنندگان بر کیفیت آب رودخانه کارون، موجب تعارض بیسابقهای بین بخشهای مختلف بهرهبرداران گردیده است
استان خوزستان نقش مؤثری در تولید خرما در کشور دارد. بر اساس آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی، ایران دومین تولید کننده خرما پس از کشور مصر است و خوزستان هم در ردههای اول تا سوم است و این استان را در موقعیت ویژهای قرار داده است. سطح زیر کشت نخیلات در استان خوزستان 42195 هکتار میباشد که سهم آبیاری تحت فشار بسیار اندک میباشد و آمار سال 1390 بیانگر آن است که از مجموع 69620 هکتار محصولات باغی و 1113192 هکتار محصولات زراعی تنها در 6380 هکتار از اراضی کشاورزی خوزستان آبیاری تحت فشار اجرا شده و 4425 هکتار در حال اجراست
میتوان گفت مهمترین محصول استراتژیک منطقه خرما میباشد، که کاهش میزان بارندگی در سالهای اخیر و کاهش منابع آب کشاورزی و همچنین وجود پدیده گرد و غبار و ریزگردها در این بخش مشکلات عدیدهای را برای نخلکاران منطقه ایجاد نموده است. عدم کاربرد راهبردهای استفاده بهینه منابع آب در شرایط بحرانی، از جمله معضلاتی است که نخلکاران منطقه با آن روبرو میباشند.
مهمترین محصول باغی استان خوزستان خرماست که دارای ارزش استراتژیکی در امنیت غذایی و صادرات غیرنفتی منطقه و کشور است. سطح زیر کشت نخیلات در استان خوزستان 43132 هکتار میباشد - آمارنامه، . - 1391 به رغم عناوین درخشانی نظیر تولید بالا، برخورداری از ذخایر ژنتیکی غنی و تنوع ارقام، صنعت خرما در خوزستان با مشکلات عدیدهای مواجه است.
در حقیقت نخلداران استان هماکنون با معضلات متعددی مواجه هستند که به عقیده بسیاری از صاحبنظران، به طور انفرادی از عهده حل آنها بر نخواهند آمد بلکه برای رهایی از این وضعیت، نیاز به تجمیع داشتهها و فرصتهای خویش دارند که این امر تنها در صورت وجود عزمی همگانی برای همیاری و مشارکت تحولبرانگیز امکانپذیر خواهد بود بیش از نیمی از نخلداران استان، در هیچ دوره آموزشی ترویجی حضور نداشته-اند. بنابراین نظام ترویج باید بر کمیت خدمات آموزشی خود افزوده و مشوقهای مناسبی را برای جلب مشارکت بیشتر نخلداران و جوانان بهکار گیرند
حجم بالای آب مورد نیاز نخیلات و روند کاهشی منابع آب به ویژه در زمان وقوع خشکسالی، استفاده بهینه از منابع مختلف آبی در این بخش را دارای اهمیت بسیاری از نظر اقتصادی و اجتماعی نموده است. مهمترین دلایل تلفات آب در نخلستانها را می توان به عواملی نظیر پایین بودن بازده انتقال آب، نامناسب بودن شکل و اندازه نخلستانها در ارتباط با مقدار آب و روش آبیاری و پایین بودن راندمان آبیاری نسبت داد. روش آبیاری در اکثر نخلستانهای استان خوزستان به صورت سنتی است
استفاده از فناوری نوین آبیاری، یکی از گامهای اساسی نوآوری در کشاورزی به حساب میآید که باید ضمن سازگار بودن با شرایط منطقهای و محلی و مسائل فنی، مورد پذیرش کشاورزان و مدیران مزرعه، به عنوان انسانهایی در احاطه عوامل فردی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی قرار گیرد
در تحقیقات انجام شده درباره عدم توسعه آبیاری تحت فشار، عوامل اجتماعی، ترویجی و آموزشی از جمله عوامل مهم معرفی شده است
در این زمینه نظام ترویج کشاورزی به عنوان یک سازو کارآموزشی و اطلاع رسانی میتواند با اطلاعرسانی بهموقع وتقویت توان مدیریتی کشاورزان، نقش کلیدی در این زمینه ایفا نماید. موفقیت نظام ترویج در انجام رسالت خود مستلزم بهرهگیری از سازوکارها و تکنیکهایی است که با توجه به جمیع شرایط بایستی برای توانمند ساختن کشاورزان بهکار گرفته شود
امروزه مشخص شدهاست که نظامهای فعلی ترویج در جهت دستیابی به کشاورزی پایدار کفایت لازم را ندارند و مدل انتقال تکنولوژی توانایی لازم را برای حرکت در این مسیر نداشته و تحت تأثیر چالشها و نیروهای تغییر بسیار زیادی قرار میگیرد. تحقق سازمانهای ترویجی یادگیرنده با هدف توانمندسازی ارباب رجوعان متنوع خود، با تکیه بر ایجاد و تقویت سرمایههای اجتماعی و انسانی و غیره از چالشهای اصلی نظامهای ترویجی در بسیاری از کشورهای جهان میباشد
در طول سالها، تجربه جهانی نشان داده است که در کنار توجه به ارتباطات و نظامهای زراعی به عنوان دو مقوله اساسی در ارائه خدمات ترویجی باید به مدیریت و سازماندهی نظامهای خدمات رسانی ترویجی توجه نموده و از طریق نوآوریهای نهادی تحولات لازم را در این زمینه فراهم آورد
تقریباً مسلم شده که ترویج کشاورزی زمانی عملکردی اثربخش خواهد داشت که در قالب یک نظام فعالیت نماید
نظام ترویج کشاورزی ایران با سابقهای بیش از شش دهه فعالیت در کشور، هنوز از برخی مشکلات و موانع و محدودیتها رنج میبرد و به یک بازسازی اساسی نیاز دارد تا بتواند به نحو مطلوبتری در خدمت مخاطبان خود قرار گیرد و مسئولیت خطیر خود را به انجام رساند
با عنایت به ویژگیهای نظام ترویج ایران، توجه به طراحی نظام نوین ترویج کشاورزی در مواردی نظیر توسعه پایدار ومدیریت منابع آب باید در ارکان نظام ترویج کشاورزی یعنی اهداف، نوع بهرهبرداران، محتوا و عرصه ترویج، روشهای ترویجی، فنآوری نشر، سازمان و مدیریت و عاملان اجرایی، صورت بگیرد
به همین دلیل مطالعه حاضر برآن است تا با بررسی دیدگاه کارشناسان ترویج کشاورزی که در سطوح ستادی و صفی در سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان، که در زمینه نخلستانهای این استان فعالیت دارند، به شناسایی اهداف فعلی و مطلوب نظام ترویج در حمایت مدیریت منابع آب برای نخلکاران استان خوزستان بپردازد.
اهداف ترویج مدیریت منابع آب
اهداف به عنوان عنصری از نظام ترویج که بر سایر عناصر تأثیر عمیق میگذارد، دارای اهمیت ویژهای است. نظام ترویج هنگامی میتواند موفق باشد که اهداف خود را بطور آگاهانه و در یک چارچوب علمی طراحی و اجرای آن را پیگیری نماید
اللهیاری نیز در رساله دکتری خود به نقل از نگال1997 - 2 - ، در ارتباط با اهداف ترویج اینگونه بیان میکند که: اهداف، اقدامات فردی، گروهی و سازمانی را جهتدهی و هدایت میکنند. اهداف اگر چه ناظر حالتی در آیندهاند، لیکن متاثر تجارب گذشتهاند. اهداف بازتابی از منافع و علایق گروهها و ذینفعان هستند
