بخشی از مقاله
مقدمه
علی رغم محدودیتهای منابع طبیعی، بخش کشاورزی در طی قرن اخیر با کمک فنآوریهای نوین در زمینه تأمین غذای جمعیت روز افزون جهان به پیشرفتهای شگرفی نائل آمده، اما این دستاوردها در بسیاری از موارد سبب بروز نگرانیها و مشکلات زیست محیطی درگستره جهانی نیز شده است (١٢).
در اکثر کشورها، رشد و توسعه کشاورزی بیشتر در جهت پیشرفت و دستیابی کوتاه مدت به تولیدات بوده و کمتر به نقش و تأثیر نظامهای کشاورزی در تولیدات و اکوسیستمها توجه نمودهاند. مطالعاتی که در برخی کشورها نظیر هند انجام گرفته نشان میدهد که برغم رشد بالای کشاورزی در سالهای اخیر امید چندانی به تداوم این رشد در آینده نمیرود و هم اکنون عملکرد کشاورزی به مرحله کاهش بازده نزدیک شده است (٧، ١٥، ١٨، ٢٨).
نظامهای کشاورزی مبتنی بر مصرف بی رویه سموم و کودهای شیمیایی و تأکید بیش از حد بر افزایش تولیدات ضمن بر هم زدن توازن و تعادل اکوسیستمهای زراعی و طبیعی، و کاهش حاصلخیزی خاک، موجب شده تا در دو دهه اخیر تأکید بیشتری بر بکارگیری روشهای کشاورزی پایدار شود(٦، ٩، ١٠، ١٢، ١٣). کشاورزی پایدار متکی بر روشهایی است که در آن سموم و کودهای شیمیایی به مقدار کم و بطور بهینه مورد استفاده قرار میگیرند. ضمن رعایت این اصول، مفهوم کشاورزی پایدار در زراعت به مجموعه و دامنهای از فعالیتها مانند مدیریت تلفیقی کنترل آفات، و بکارگیری تکنیکهای خاص مدیریت زراعی اتلاق میشود که موجب پایداری نظام زراعی نیز میگردد
(١٤). صاحبنظران براین عقیدهاند که توسعه کشاورزی پایدار نیاز به یک برنامه بلند مدت مبتنی بر بینش مجموعه نگر و همه جانبه دارد که بتواند محیط زیست را از گزند پیامدهای ناخوشایند بدور داشته و فرآوردههای غذائی سالم تولید کند (٣، ٨، ١١، ١٩). البته نظام کشاورزی پایدار زمانی تحقق پیدا میکند که در فرایند کشاورزی به رویکردهای بهرهوری حیوانی و گیاهی، کیفیت و سلامت محیط زیست، سلامت تولیدات و محصولات کشاورزی، و پویایی اقتصادی و اجتماعی بطور همزمان توجه خاص شود (١٤، ١٧، ٢٣ ). در این راستا، آنچه امروزه از اهمیت خاصی برخوردار میباشد مسئله طراحی
نظامهائیاست که ضمن افزایش باروری، با نیازهای بلند مدت بشر به مسئله حفاظت منابع طبیعی و پیشگیری از مشکلات زیست محیطی سازگار باشد. نظامهای تولیدی که با افزایش تعادل و بالانس مورفولوﮊی زمین، منابع آب و چرخه مواد غذایی در طبیعت موجب پایداری نظام زراعی میشوند، باید توسط محققان و عاملان ترویج مورد شناسایی قرار گرفته و طی برنامههای آموزشی، ترویج شوند.
نیاز به افزایش تولیدات داخلی و جلوگیری از کاهش عملکرد ذرت، باعث شده تا کشاورزان بیمهابا نهادههای گوناگونی از سموم و کودهای شیمیایی را مورد استفاده قرار داده، بدون آنکه پیامدهای آنی و طولانی مدت بر محیط زیست را در نظر بگیرند.
بعنوان نمونه بین سالهای ١٣٥٣ تا ١٣٧٢ در استان فارس مقدار مصرف کودهای شیمیایی از حدود ٥٠ هزار تن به نزدیک ٢٥٠ هزار تن افزایش داشته است (١١). این میزان بیانگر روند فزاینده مصرف کودهای شیمیایی در این استان است که سبب کاهش حاصلخیزی خاک، و ناپایداری نظا م زراعی نیز شده است
(٤، ٢٠). مضاعف براینکه مصرف کودهای شیمیائی متناسب با نیازهای تولید و مطابق توصیههای کارشناسان استان نبوده، بلکه ناشی از عدم اطلاع زارعان و بیتوجهی آنان نسبت به جنبههای زیست محیطی بوده است. مطالعات نشان میدهند که همبستگی قوی و معنیداری بین آگاهیهای کشاورزان و میزان بکارگیری روشها و اصول کشاورزی پایدار در مزارع آنان وجود دارد. در این راستا، عاملان ترویج نیز از طریق برگزاری دورههای آموزشی مفاهیم اساسی و راهبردهای عملی روشهای کشاورزی پایدار مبتنی بر نیازهای کشاورزان میتوانند در ارتقاﺀ آگاهیهای آنان، و توسعه کشاورزی پایدار نقش مؤثری را ایفا کنند.
مطالعات و پژوهشهائی که تاکنون صورت گرفته است صرفا به جنبههای افزایش تولید توجه داشتهاند و کمتر به عوارض و اثرات ناشی از استفاده بیرویه سموم و کودهای شیمیایی پرداختهاند. در این تحقیق علاوه بر سنجش میزان دانش کشاورزی پایدار کشاورزان، میزان بکارگیری تکنیکهای کشاورزی پایدار و وضعیت پایداری نظام زراعی مزارع ذرت کاران نیز مورد بررسی قرار میگیرد.
اهداف تحقیق
هدف اصلی این تحقیق بررسی میزان دانش کشاورزی پایدار
صدیقی و روستا: بررسی عوامل تأثیرگذار بر دانش کشاورزی پایدار... ٩١٥
و ارتباط آن با ویژهگیهای حرفهای ذرت کاران استان فارس میباشد. اهداف اختصاصی این تحقیق عبارتند از:
١. بررسی ویژهگیهای فنی و حرفهای ذرت کاران نمونه؛ ٢. بررسی میزان بکارگیری و رعایت اصول کشاورزی پایدار در مزارع ذرت کاران؛ ٣. تعیین میزان پایداری مزارع ذرت کاران؛
٤. تعیین میزان همبستگی (r) دانش کشاورزی پایدار با ویژهگیهای حرفهای و شخصی کشاورزان؛ و
٥. تعیین میزان R2 (در رگرسیون چند متغیره) از متغیرهای مستقل که میزان نوسانات در متغیر دانش کشاورزی پایدار را تبیین میکنند.
مواد و روشها
این تحقیق از نوع توصیفی- همبستگی١ میباشد که به روش پیمایشی٢ انجام شده است. جامعه آماری این تحقیق را ذرت کاران نمونه استان فارس با عملکرد زراعی بیش از ٨ تن در هر هکتار تشکیل میدهند. از میان این جامعه ١٥٩ نفر به روش نمونهگیری طبقهبندی و کاملا تصادفی در سطح استان فارس بعنوان نمونههای آماری این تحقیق انتخاب شدند. حجم نمونهها بر اساس فرمول ارائه شده مطالعات منبع (١٦) تعیین شد. جهت گردآوری اطلاعات مورد نیاز از کشاورزان، پرسشنامهای در چهار بخش، شامل: ویژهگیهای فردی و حرفهای کشاورزان، سنجش دانش کشاورزی پایدار، برآورد وضعیت شاخصهای پایداری مزارع کشاورزان، و سنجش میزان دسترسی کشاورزان به اطلاعات فنی کشاورزی پایدار طراحی شد و روائی محتوایی٣ آن توسط پانل متخصصان٤ مورد تأیید قرار گرفت.
آزمون مقدماتی٥ در منطقه مشابه جامعه آماری صورت گرفت و با دادههای کسب شده و با استفاده از فرمول ویژه ضریب کرون باخ آلفا در نرم افزار SPSS، اعتبار٦ پرسشنامه تحقیق برای همه بخشها بیش از ٨٤/٠ بدست آمد. معمولا"، اعتبار
1 . Discriptive-Correlational 2 . Survey Research 3 . Content Validity 4 . Panel of Experts 5 . Pilot Test 6 . Reliability
پرسشنامهها بوسیله ضریبی بین صفر الی ١ نشان داده میشوند که برای تحقیقات غیرتجربی، صاحبنظران (٢، ٢٤) ضریب اعتبار بین ٥/٠ الی ٨/٠ را قابل قبول میدانند.
متغیر وابسته این تحقیق را میزان دانش کشاورزی پایدار، و متغیرهای مستقل را ویژهگیهای فردی و حرفهای کشاورزان شامل: عملکرد زراعی، سن کشاورزان، میزان تحصیلات، سابقه کشت ذرت، مقدار زمین تحت کشت ذرت، میزان کل زمین زراعی، میزان دسترسی به اطلاعات کشاورزی پایدار، پایداری نظام زراعی، و فاصله مزرعه تا مرکز خدمات، تشکیل دادند.
بمنظور سنجش میزان دانش کشاورزی پایدار، دانش فنی کشاورزان شامل آگاهیهای آنان در زمینههای مختلف مراحل تولید ذرت (از قبیل آماده نمودن زمین ، کاشت ، داشت، و برداشت) بعلاوه آگاهیهای ذرت کاران در مورد آندسته از فعالیتهای زراعی که انجام آنها موجب پایداری نظام زراعی میشود، مورد ارزیابی قرار گرفت. بررسی و سنجش این متغیر به آن منظور بوده است که مشخص شود آیا کشاورز از بکارگیری روشها و تکنیکهائی که موجب پایداری منابع آب وخاک میشود اطلاع و آگاهی دارد؟ و آیا فعالیتهایش در راستای رعایت اصول سازگاری و پایداری زیست محیط است؟ و میزان اطلاعات آنان در این زمینه در چه سطحی است؟ بدین منظور ١٨ سؤال با پاسخهای چند گزینهای، دو گزینهای و باز طراحی شد و پس از ارزیابی و محاسبه از مجموع سؤالات صحیح و پس از تبدیل به دامنه صفر الی ٢٠، امتیازات سطح دانش کشاورزی پایدار تعیین شد. ذرت کارانی که نمره آنها از ٥/١٢ به پایین بود در طبقه ضعیف ، کسانیکه نمره آنها بین ٥/١٢ تا ١٦بود در طبقه متوسط، و افرادیکه نمره آنها بین ١٦ تا ٢٠ بود در سطح خوبی از دانش کشاورزی پایدار قرار داشتهاند که در بخش نتایج و بحث تشریح شده است.
بمنظور سنجش میزان پایداری مزارع کشاورزان ذرت کار در این تحقیق در قالب روش پیمایشی از متغیرهای عمومی٧ که در تولیدات کشاورزی تأثیرگذار هستند و انجمن بینالمللی حفاظت از منابع طبیعی نیز در سال ١٩٨٠ این شاخصها را جهت برآورد میزان پایداری زراعی پیشنهاد کرده است بکار گرفته شد
(٢٥، ٢٧). با برآورد وضعیت این متغیرها در مزارع کشاورزان
7 . General Variables
٩١٦ مجله علوم کشاورزی ایران، جلد ٣٤، شماره ٤، سال ١٣٨٢
میتوان به این سئوال پاسخ داد که آیا نظام زراعی ذرت کاران در جهت پایداری و یا بر عکس در خلاف جهت پایداری پیش میرود؟ متغیرهای میزان پایداری بر اساس تحقیقات منبع(٢٧)،
تابعی است از محاسبات جبری متغیرهای تأثیر گذار مثبت
(شامل عملکرد در واحد سطح، رعایت تناوب زراعی، بکارگیری بقولات در تناوب، استفاده از کودهای حیوانی و کودهای سبز، بکارگیری بقایای گیاهی و کاه و کلش در زمین، بکارگیری انواع شخم حفاظتی، و روند تغییرات درحاصلخیزی خاک و آب)، و متغیرهای تأثیر گذار منفی (شامل استفاده بیش از حد مجاز از حاصلخیز کنندههای شیمایی و سموم، و همچنین کودهای ازته و فسفاته). پس از برآورد وضعیت متغیرهای مثبت و منفی در پایداری نظام زراعی و یکسان سازی واحدها، متغیر پایداری نظام
زراعی (S) با فرمولS 9∑Xi − 3∑Yj برای هر مزرعه
i1 j 1
محاسبه وتعیین گردید. در این فرمول متغیرهای تأثیرگذار مثبت (که در بالا ذکر شد) همان پارامترهای Xi هستند و پارامترهای Yj را متغیر های تأثیر گذار منفی تشکیل میدهند.
هر قدر مقادیر پارامترهای Xi بزرگتر باشند نظام زراعی پایدارتر، و هر گاه مقادیر پارامترهای Yj بزرگتر باشند، نظام زراعی ناپایدارتر خواهد بود. میزان پایداری زراعی به گروهبندی چهارگانه شامل ناپایدارA=، نسبتا ناپایدارB=، نسبتا پایدارC= و
پایدارD= (بطوریکه روابط ذیل نشان میدهد) تقسیم شد.
A: Min ≤A<Mean-St.d B: Mean-St.d ≤B<Mean C: Mean ≤C<Mean+St.d D: Mean+St.d ≤D ≤Max
در روابط مذکور = Min حداقل؛ = Mean میانگین؛ = St.d انحراف معیار؛ و = Max حداکثر بیان شده است.
به منظور سنجش میزان برخورداری و دسترسی کشاورزان به کانالها و منابع اطلاع رسانی در زمینه کشاورزی پایدار، مقرر گردید تا کشاورزان منابع دریافت اطلاعات فنی خود را از لیست کانالها و رسانههای دریافت اطلاعات مشخص نمایند. در نظام دانش و اطلاعات کشاورزی، منابع کسب اطلاعات فنی در زمینه کشاورزی پایدار و نوآوریها به اشکال مختلف و متنوعی از قبیل رسانههای سمعی و بصری، رسانههای نوشتاری، سایتهای بانک
اطلاعات رایانهای، اینترنت، متخصصان و محققان، عاملان ترویج، کشاورزان دیگر، فروشندگان ادوات و نهادههای کشاورزی، مشاوران خصوصی و غیره در اختیار کشاورزان قرار میگیرد. از مجموع منابع دریافتی کشاورزان، میزان دسترسی آنان به اطلاعات فنی در زمینه کشاورزی پایدار تعیین گردید.
نتایج و بحث
ویژگیهای کشاورزان نمونه
تعداد ١٥٠ نفر ذرت کاران مورد مطالعه، افرادی بودند با میانگین سنی ٤٣ سال که بطور متوسط از ٦/٧ سال میزان تحصیلات برخوردار بودند و بطور میانگین ١٨ هکتار زمین زراعی در اختیار داشتند که ٦ هکتار آن را به کشت ذرت اختصاص داده بودند. سابقه کشت ذرت در میان کشاورزان مورد تحقیق بطور میانگین ٨ سال بود. اکثریت کشاورزان (٧/٦٨%)
مالک زمینهای کشاورزی خود بوده که عمدتا (٧/٥٧% آنان)
ذرت را در تناوب با دیگر محصولات کشت میکردند. بیش از ٩٤% کشاورزان بطور مکانیزه و کمتر از ٦% مابقی بطور سنتی فعالیتهای کشت و زرع خود را انجام میدادند. میانگین عملکرد ذرت کاران مورد مطالعه ٩٩٢٤ کیلوگرم (با انحراف معیار١٦٧٦)
بود که این مقدار بالاتر از متوسط عملکرد ذرت در کل کشور است (٤). ٩٢% از کشاورزان عملکردی بین ٩ الی١٢ تن در هکتار و ٨% مابقی آنان عملکردی بالای١٢ تن در هکتار داشتند.
جدول شماره ١ ویژگیهای شخصی و حرفهای ذرت کاران را ارائه می دهد.
جدول ١- ویژگیهای فردی و حرفهای ذرت کاران نمونه استان فارس
متغیرها تعداد میانگین انحراف معیار مینیمم ماکزیمم
سن (سال) ١٥٠ ٤٣ ٢٧/١١ ٢٢ ٧٤
میزان تحصیلات (سال) ١٥٠ ٦/٧ ٨٨/٣ ٠ ١٦
سابقه کشت (سال) ١٥٠ ١٢/٨ ٠١/٣ ٢ ١٥
کشت ذرت (هکتار زمین ) ١٥٠ ٠٧/٦ ٢٠/٦ ١ ٦٠
کل زمین (هکتار) ١٥٠ ٠٦/١٨ ٤٩/١٥ ٢ ١٠٠
پایداری نظام زراعی ١٥٠ ٣٦/١٤ ٥٤/٤ ٣ ٢٧
فاصله مزرعه تا مرکز خدمات(کیلو متر) ١٥٠ ٣٤/٩ ٣٩/٧ ١ ٤٥
عملکرد زراعی (تن/هکتار) ١٥٠ ٩٢٤/٩ ٦٧٦/١ ٧ ١٥
دانش کشاورزی پایدار ١٥٠ ٨٣/١٤ ٥٥/١ ٧٢/٨ ٢١/١٨
صدیقی و روستا: بررسی عوامل تأثیرگذار بر دانش کشاورزی پایدار... ٩١٧
میزان دانش کشاورزی پایدار ذرت کاران حفظ حاصلخیزی خاک
یافتههای این تحقیق نشان داد که اکثر ذرتکاران (٧٠%)
مورد مطالعه در زمینه آگاهیهای کشاورزی پایدار در سطح
»متوسط«، ١٧نفر (٣/١٢%) در سطح »خوب«، و مابقی آنان
(٢٨ نفر؛ ٧/١٨%) در سطح »ضعیف« قرار داشتند. در تحقیقات مشابهی میزان دانش کشاورزی پایدار گندم کاران نمونه در استانهای فارس و لرستان نیز در سطح »متوسط« برآورد شده است (٤، ٥). این مطلب نیاز کشاورزان را به حفظ و ارتقاﺀ دانش و آگاهیهای خود در زمینه کشاورزی پایدار نشان میدهد که باید مورد توجه مسؤلان ترویج و آموزش کشاورزی قرار گیرد تا کشاورزان نمونه بتوانند وضعیت خود را از سطح »ضعیف« بهبود بخشیده و توسعه دهند. جدول شماره ٢ میزان فراوانی سطوح مختلف دانش کشاورزی پایدار ذرت کاران نمونه استان فارس را نشان می دهد.
جدول ٢- میزان دانش کشاورزی پایدار ذرت کاران
دانش کشاورزی پایدار
سطوح دانش کشاورزی پایدار تعداد در صد در صد تجمعی
ضعیف ٢٨ ٧/١٨ ٧/١٨
متوسط ١٠٥ ٧٠ ٧/٨٨
خوب ١٧ ٣/١٢ ١٠٠
جمع ١٥٠ ١٠٠
میزان بکارگیری اصول کشاورزی پایدار
تناوب زراعی: رعایت تناوب زراعی موجب افزایش جمعیت میکروبی خاک و بهبود عملکرد میشود. تأمین نیتروﮊن خاک در کشت با تناوب ٤٠% نسبت بهکشت تک محصولی (بدون تناوب) افزایش مییابد. در این خصوص، بهترین نوع کشت حالتی است که در تناوب با غلات (از گیاهان خانواده بقولات)
انجام شود (٦، ٩، ١٢). یافتهها نشان دهنده این واقعیت است که تکنیک تناوب زراعی در مزارع اکثریت کشاورزان مورد مطالعه، رعایت میشود. در زمینه استفاده از بقولات در تناوب، ٥/٦٨% از ذرت کاران هیچوقت این محصولات را در تناوب زراعی خود قرار ندادهاند و دلیل این کار را مقرون به صرفه نبودن کشت این گیاهان ذکر کردهاند.
