بخشی از مقاله
چکیده
اکنون، به ویژه با نگاهی آیندهپژوهانه، اهمیت بیش از پیش حفاظت و حمایت از محیط زیست بر کسی پوشیده نیست. بنابراین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت که داعیهدار تدوین الگویی اسلامی برای پیشرفت کشور است، نمیتواند بی توجه به نگرشها و رهنمودهای اسلامی در ارتباط با محیط زیست و در این چارچوب رابطه الگوی انسان و محیط زیست از دیدگاه شرع باشد. اما مسئله این است که با توجه به اهمیت آن به اندازه کافی در پیشنویسهای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت که تاکنون تدوین و انتشار یافته، نمود نیافته است. لذا این پژوهش با روشی توصیفی-تحلیلی و به لحاظ هدف کاربردی مبتنی بر تحلیل محتوای اسنادی و مصاحبه با خبرگان به منظور پاسخ به سؤال: »نگرش کلان اسلامی در مقایسه با نگرشهای غربی در حوزه رابطه انسان و محیط زیست، قابل استفاده در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چیست؟«، به تحقیق پرداخت.
بر اساس یافتههای تحقیق که بر بستری از نگاه آسیبشناسانه به پیشنویسهای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و مقایسه مابین نگرشهای کلان غربی و اسلامی در حوزه رابطه انسان و محیط زیست انجام پذیرفت؛ با توجه به موارد برشمرده، تأکید بر قابلیت نگرشهای کلان اسلام در هماهنگی رابطه انسان و محیط زیست و در نتیجه تعادل مابین چهار عنصر حفاظت، حمایت، پایداری و مهرورزی به محیط زیست گردید. در انتها نیز بر اساس یافتههای تحقیق، پیشنهادات معین و راهکارهای مشخصی برای تدوین نهایی الگوی پایه پیشرفت ارائه شد.
.1 مقدمه
آنگاه که از محیط زیست سخن رانده می شود،درباره دانشی گفتگو می گردد که تنظیم کننده رابطه میان انسان و محیط بوده،مبتنی بر شناخت و بررسی عناصر تشکیل دهنده تنوع زیستی است. این دانش با تکیه بر چهار عنصر حفاظت،حمایت،پایداری و مهرورزی به طبیعت درصدد است با تحلیل روابط در چرخه حیات،ضمن ارائه برنامه ای جهت ادامه زندگی بر روی زیست بوم ها،پویایی تنوع زیستی را فراهم کندبی شک انسان کریم که صاحب مقام خلافت الهی است،زیباییها،جمال و جلال الهی را در طبیعت نیز حافظ است و با نگرش الهی،نسبت به آن توجه و احاطه دارد و در آبادانی،احیا و سالم سازی محیط پیرامون،متعهد است؛از این رهگذر،حاکمان الهی که برپاکنندگان امر الهی و اقامه کنندگان سنتهای ربوبی اند،در شمار اولین پیشگامان نهضت سالم سازی محیط زیست و معمورداشتن آن هستند.
بنابراین،حفظ محیط زیست،پیش از آنکه علمی تجربی و طبیعی باشد،دانشی تجریدی و انسانی است و از خاستگاه انسانی جوانه می زند و تنها نگاه طبیعی و مادی به آن،مایه محدود دانستن این فن و بی توجهی به این شان شریف انسانی است،وچون دین عهده دار شئون مختلف و ابعاد وجودی انسان است،تمامی ادیان الهی به این امر توصیه و آموزه های بلندی را در این رابطه ارائه کرده اند؛از این رو،به تعبیری، دانش محیط زیست و حفاظت از آن علمی انسانی و دینی است تفکرات غربی هریک تعریفی از انسان ارائه می دهند.
برای مثال پارادایم اثبات گرایی،انسان ها را افرادی منفعت طلب و عقلانی می انگارد که نیروهای بیرونی به آنها شکل می دهند؛پارادایم تفسیری،انسانها را موجوداتی برخوردار از آگاهی و اختیار و معناآفرین تلقی می کند و پاردایم انتقادی،انسانها را افرادی خلاق،انطباق پذیر و دارای قابلیتهای ناشناخته می داند که با فریب و استثمار به دام افتاده اند از نگرش کلان اسلامی،انسان را جز قرآن کریم،چیزی تفسیر صحیح نمی کند و همان طوری که بهترین روش تفسیری قرآن،گذشته از استعانت به برهان عقلی و استمداد از حدیث صحیح،همان تفسیر قرآن به قرآن است:»معنی قرآن ز قرآن پرس و بس«،بهترین شیوه انسان شناسی،تفسیر انسان به انسان است،یعنی باید متشابهات حس و خیال و وهم را از بخش اندیشه،به محکمات عقل نظری ارجاع داد و متشابهات شهوت و غضب را در بخش انگیزه،به محکمات عقل عملی احاله کرد و سرانجام فطرت یا فطنت و فکرت نهادینه شده الهی را مرجع علم و عمل قرار داد؛تا صبغه ملکوتی اصول زیست محیطی محفوظ بماند.
بنابراین،اسلام نیز همان گونه که در سطور آتی خواهد آمد،اهتمام خاص بر حفظ محیط زیست،با محوریت انسان دیندار،خداجو و موحد دارد.انسانی که خداشناس باشد و در الوهیت او ذوب گردیده باشد.اما مسئله این پژوهش آن است که در پیش نویس های الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به اندازه کافی به مسئله رابطه الگوی انسان و محیط زیست از دیدگاه اسلام پرداخته نشده است؛مشکلی که در صورت عدم توجه به آن در نسخه نهایی الگو،در نهایت می تواند بنیان تمدن اسلامی کشور را در آینده با مخاطرات بسیار جدی مواجه نماید. لذا این پژوهش به سبب اهمیت راهبردی موضوع،در جهت پاسخ گویی به سوال زیر،به هدف کمک به تدوین نهایی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بر بستری از آسیب شناسی پیش نویس های اسناد الگوی پایه پیشرفت - نسخه های الف تا د - و پیش نویس های پیشنهادی اسناد آرمان،رسالت،افق و افق و تدبیر و همچنین قیاسی بر نگرشهای کلان غربی و اسلامی بر رابطه انسان و محیط زیست به تحقیق پرداخت:
▪ نگرش کلان اسلامی در مقایسه با نگرشهای غربی بر رابطه انسان و محیط زیست،قابل استفاده در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت چیست؟ در این راستا،در ابتدا،ضمن تبیین موضوع پژوهش و آسیب شناسی اسناد فوق الذکر در ارتباط با موضوع پژوهش،مبانی نظری طرح و در نهایت ضمن ارائه یافته های تحقیق و بحثی قیاسی از نگرشهای کلان اسلامی و غربی در حوزه رابطه انسان و محیط زیست،جمع بندی و در انتها پیشنهاداتی معین و راهکارهای مشخصی در ارتباط با موضوع پژوهش برای تکمیل تدوین نهایی الگوی پایه پیشرفت ارائه گردید.
.2 تبیین موضوع پژوهش
بر اساس شاخص جهانی عملکرد زیست محیطی2012 جهان،ایران در میان 132 کشور جهان با 36 پله سقوط نسبت به سال 2011 میلادی در رتبه 114 جهان قرار گرفته است - مگینا،. - 1391این در حالی است که در سال 2006 رتبه ایران از میان 133 کشور جهان با عدد شاخص 70 در مقام 53 بوده و در ارزیابی 2008 به 68 رسیده بود - رمضانی قوام آبادی،1391،. - 235این ارقام هشداری بسیار جدی می تواند برای آینده کشور و در همین چارچوب تمدن اسلامی کشور در آینده محسوب گردد. البته در کشور،محیط زیست و مصادیق آن همواره در فرآیند سیاست گذاری ها مورد توجه بوده است.در قانون اساسی ودر اصل پنجاهم»انجام فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیداکند«،ممنوع اعلام شده است.
همچنین در سند چشم انداز بیست ساله ایران،»بهره مندی از محیط زیست مطلوب« به عنوان یکی از ویژگیهای اساسی جامعه ایرانی در افق این چشم انداز قلمداد شده است.همچنین بررسی برنامه های توسعه اقتصادی ایران بعد از انقلاب نیز نشان می دهد که گرچه در برنامه های اول و دوم توسعه اقتصادی کشور به وضوح به مباحث مربوط به محیط زیست و مصادیق آن پرداخته شده است،اما برنامه سوم را می توان نقطه عطفی در زمینه توجه به محیط زیست دانست چه آنکه از برنامه سوم بخشی مجزا با عنوان سیاستهای زیست محیطی اختصاص یافته است.
در برنامه چهارم توسعه اقتصادی کشور نیز فصلی با عنوان»حفظ محیط زیست،آمایش سرزمین و توازن منطقه ای«با چهار ماده ارائه شده است.در برنامه پنجم نیز اختصاص فصلی با عنوان محیط زیست که شامل مواد 187 تا 193 می شود،نشان دهنده اهمیت و نگرش اساسی و پایه ای به این موضوع در کشور است - فیض پور و شاه محمدی مهرجردی،. - 1393اما نکته اینجاست که در همه این طرح ها درست به مانند طرح های الگوی پیشرفت نیز،مسئله رابطه الگوی رابطه انسان و محیط زیست از دیدگاه اسلام مهجور مانده است.اما واقعیت این است که الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت جایگاهی بس رفیع تر نسبت به طرح های برشمرده دارد.
شاهد آنکه مقام معظم رهبری در توضیحی از چیستی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت می فرمایند:» این الگو،یک سند بالادستی خواهد بود نسبت به همه اسناد برنامه ای کشور و چشم انداز کشور و سیاستگذاری های کشور،یعنی حتی چشم اندازهای بیست ساله و ده ساله که در آینده تدوین خواهند شد،باید براساس این الگو تدوین شوند،سیاستگذاری هایی که خواهد شد- سیاستهای کلان کشور- باید از این الگو پیروی کند و در درون این الگو بگنجد - «بنیانیان،1393،. - 2851 در پیش نویس سند آرمانها،در کنار سایر ارزشهای برشمرده شده برای زندگی انسان به بهره برداری عادلانه از طبیعت اشاره شده است.
در پیش نویس پیشنهادی سند رسالت ملت و جمهوری اسلامی ایران به التزام به دانش روز و علوم انسانی اسلامی و زندگی حکمت بنیان توجه گردیده است.همان گونه که مشاهده می گردد،در این دو سند بسیار مهم و راهبردی اشاره ای مستقیم به رابطه الگوی انسان و محیط زیست از دیدگاه اسلام نگردیده است. همچنین در پیش نویس پیشنهادی سند افق آینده پیشرفت،مواردی که می تواند در ارتباط با موضوع محوری پژوهش تفسیرگردد،در بندهای 1،11 و 30 آمده است:
✓ برخورداری از محیط زندگی سالم،اخلاق مدار،زیبا منظر و هوشمند در تراز اسلامی هستند.
✓ انرژی های پاک بیشتر انرژی مصرفی ما را تشکیل می دهد.
✓ جمعیت ایران در مرز ظرفیت زیست محیطی و متناسب با ثروت کشور است. همچنین در بند سوم آمده است:»روستاهای آباد و مولد و شهرهایی با معماری ایرانی اسلامی داریم.در این سند نیز همان گونه که هویداست سخنی از رابطه الگوی انسان و محیط زیست از دیدگاه اسلام به میان نیامده است. در پیش نویس افق ها و تدابیر که در 17 افق تدوین یافته است،افق هفدهم تحت عنوان»محیط زیست خود را حفظ و پیشرفت سبز را محقق کرده ایم«آمده است:
✓ افزایش سهم تولید انرژی از منابع انرژی پاک و تجدیدپذیر
✓ کاهش شدت مصرف انرزی
✓ ایجاد و ارتقای فناوری های پیشرفته مرتبط با انرژی پاک و تجدید پذیر
✓ منع شدید قانونی از تغییر کاربری زمین های روستایی و کشاورزی
