بخشی از مقاله
چکیده
با آنکه تاکنون گام های زیادی برای تصحیح شاهنامه برداشته شدهاستتاباپیراستن وویژهکردن این اثر سترگ از افزودنها وکاستن ها و لغزشهای کاتبان ومصصحان، مارابه سخن حکیم نزدیکترکند، اماهنوز ناگفتههای زیادی برای شناخت وفهم این اثر بزرگ وجود دارد.پژوهش پیش روی، بربنیاد تصحیح قیاسی دوبیت ازداستان سیاوش درشاهنامه فردوسی استوارآمده است.
نگارنده برآن است تا با نگاهی به نشانه های درون متنی، به بررسی واژه هایی بپردازد که کمتربه چشم مصححان و شرحکنندگان متن آمده است.همچنین این پژوهش ازدانش زبانشناسی، بهویژه زبانشناسی تاریخی، برای پیراستن و درنتیجه خوانشی دیگر از متن سود جستهاست.به فرض پذیرفتهشدن برهان نویسنده دراین بررسی،به این نکته نیزخواهیم رسید که دریافت نادرست ازیک واژه، افزون برتاثیر درمعنی، فرهنگنویسان رانیزدربه کارگیری شواهد معنایی به خطا خواهد انداخت.
مقدمه
اگربگوییم ازبین متون کهن ادب پارسی، شاهنامه فردوسی بیش ازهرمتن دیگری دستخوش ذوق یاخطای کاتبان شدهاست، سخنی به گزاف نراندهایم.یکی ازدلایل آن شهرت وبزرگی اثروکثرت نسخههای این متن است."بیش از هزارنسخه خطی شاهنامه رااسیرتغییرات گسترده ای کرده است.
کاتبانی که چندان هم ازپیرایه ذوق واندیشه بی بهره نبوده ودرعین حال آن قدر قدنکشیده بوده اند تادرگستره شعروادب به چشم آیند و نامی ثبت کنند،زیرچترفردوسی به مانایی گفتارخویش دست یافتهاند.گرچه محافظهکاری وترس ازبرخوردهای عقیدتی را نیز نمی توان برای چنین رفتارهایی ازنظردورداشت. این نوع افزودنها البته فقط به شاهنامه محدودنمی شود. ازطرفی نیز در دوره جدید، معیارهای غیرمعمول،سختگیرانه وپراز سوگیری وتعصب ،توانسته است تا حدودسی وچهار هزار بیت ازپنجاه هزاربیت تقریبی شاهنامه رابه دهان مقراض ببرد.
در ترجمه البنداری این کاستن ها، ظاهرابااهداف دیگری ازجمله خلاصه کردن صورت گرفته است.
" ترجمه البنداری دیباچه شاهنامه رانداردوترجمه اوترجمه بیت به بیت هم نیست، بلکه بیشترمطالب راخلاصه می کند وگذشته ازخلاصه کردن مطالب، برخی بیت هاراهم به کلی میزند.
علاوه براین افزودنها وکاستن ها، خطای کاتبان نیزاز این متن، متنها آفریده است." استاد مینوی دو علت مهم دگرگونی واژگان شاهنامه رادردست نویسها، ناآشنایی خوانندگان وکاتبان بامعنای لغات و نیز تبدیل ضبط های مهجورو دشوار به صورت های معروف تروآسان تر دانسته اند.
ازلغزشهای کتابت که بگذریم نوع نگاه مصححان به متن نیز متنهای تصحیح شده گوناگونی راعلاوه برنسخه های پرشمار، پیش روی مخاطبان وپژوهشگران گذارده است.پیش ازآغاز هرگونه بحثی، مروری کوتاه برتاریخچه تصحیح شاهنامه - دردوران متاخر - و ضرورت ثصحیح قیاسی خواهیم داشت.
اما بیگمان،یکی ازبهترین پژوهشهای صورت گرفته برروی شاهنامه، تصحیح انتقادی دکتر جلال خالقی مطلق - 1386-1366، نیویورک - است. این اثرارزشمند،حاصل حدود نیم قرن شاهنامه پژوهی استاداست. ایشان پس ازمعرفی وارزیابی چهل وپنج نسخه شاهنامه که درفاصله قرنهای هفتم تادهم کتابت شده است.
سرانجام بانگاهی ویژه به نسخه فلورانس، به تصحیح مقابله ای شانزده نسخه ازمعتبرترین نسخههای شاهنامه - پانزده نسخه خطی فارسی وترجمه عربی البنداری - دست زده است.
مصحح خود دراین باره گوید"پیروی بی چون و چرا ازیک دست نویس به دست آویز اقدم نسخ یا اصح نسخ وقناعت کردن به محاسن یک دست نویس وچشم پوشیدن ازمحاسن دست نویسهای دیگرکاری باطل است ودرهرحال چنین روش تعبدی، منافی باشیوه اندیشه گرای تحقیق است
این نوع نگاه به تصحیح شاهنامه، به نگاه مرحوم استاد مینوی بسیارشبیه است. ایشان نیز معتقد بود" نسخه خطی قدیم ومعتبری هم نداریم که ملاک یک چاپ صحیح ومعتبر شاهنامه فردوسی قراردهیم.
خوشبختانه شاهنامه تصحیح خالقی مطلق ابتدادرسالهای 69-71 - جلد1و2 همراه باضمیمه دفتریکم تهران، نشرروزبهان - و سرانجام هشت جلد کامل آن درسال1386درایران - نشر مرکزدایره المعارف بزرگ اسلامی - به چاپ رسید.
باوجود پژوهش های ارزشمندی ازاین دست برروی شاهنامه حکیم توس ومقالات پرشماری که درحوزه متن پژوهی و تصحیح ابیاتی ازشاهنامه نوشته شده است، - ذکرنام وموضوع مقالات بسیارگسترده وازحوصله این مقاله خارج است - .اما هنوز متن، بی نیاز ازتصحیح نشده است.
براساس سخن متواضعانه وحکیمانه استاد،باید کارهایی اینچنین را"مادرچاپ" دانست تا"زمینه ای استواربرای تصحیحهای سپسین - خالقی مطلق، - 9:1369 گردد. از آن است که نگارنده به خود جرات داد به تصحیح قیاسی دو بیت ازداستان سیاوش دست بزند.
- ابیات،همه ازشاهنامه خالقی مطلق وبا نشانه اختصاری "خ" مشخص شده اند. اما اشاره به نسخه بدلهای شاهنامه با نام مصحح ] خالقی مطلق[ آمده است. - اما چراتصحیح قیاسی؟
می دانیم که تصحیح قیاسی خود گونه ای ازتصحیح انتقادی است دراین گونه تصحیح، مصحح برآن است تاباتوجه به قرائن درون متنی وبعضادانش بین رشته ای وباشناختی که اززبان،بیان وسبک مولف دارد،به بررسی وتصحیح متن بپردازد.
دراین روش :
- اولا " آگاهی مصحح ازواژه ها وویژگیهای گونههای زبانی فارسی برای تصحیح متن ضروری است.
- ثانیا درتصحیح متون فارسی بایدتوجه داشت "متونی که تا پیش از قرن هفتم وتثبیت زبان فارسی معیارتالیف شده اند، کم یابیش برخوردارازواژگان وویژگیهای گویشی هستند
