بخشی از مقاله
چکیده
همه نظریه پردازانی که در زمینه جامعه شناسی ادبیات به نوعی قلم زده اند، در این موضوع که چگونگی آفرینش آثار ادبی با زندگی اجتماعی پیوند دارد، اتفاق نظر دارند. جامعه شناسی ادبیات از جمله رشته های میان رشته ایی است با گره زدن جامعه شناسی و ادبیات ، مسایل جامعه را در ادبیات به خصوص در رمانهای رئال به منصه ظهور در میآورد. یک نویسنده رئالیست با پرداختن به معضلات اجتماعی سعی میکند تصویری از جامعهای را که در آن زندگی میکند به خواننده ارائه بدهد.
مهاجرت و حاشیه نشینی مسألهای است که دولت آبادی در رمانهای خود بسیار به آن پرداخته است و شخصیتهای داستانهایش به نوعی درگیر این مسأله و تبعات آن هستند. رمان روزگار سپری شده مردم سالخورده یکی از رمانهای واقع گرایانه وی است که شخصیتهای آن به نحو بسیار ملموسی درگیر پیامدهای مهاجرت و به تبع آن حاشیه نشینی هستند. این معضل اجتماعی بر زندگی هر یک از شخصیتهای اصلی و فرعی رمان به نوعی تأثیر میگذارد.
اینکه آیا مهاجرت و حاشیه نشینی بر روی رفتارهای شخصیت داستان تأثیر میگذارد یا نه، یکی از دغدغه های اصلی این تحقیق به شمار میرود.و نگارنده سعی کرده است تا در این تحقیق با استفاده از نظریه های» لوکاچ « و »لوسین گلدمن« تأثیر این پدیده اجتماعی را بر جامعه و زندگی شخصیتها بررسی و تحلیل کند.
مقدمه
اکثر آثار دولت آبادی به نحوی درگیر مساله مهاجرت و حاشیه نشینی است. او نویسنده ای است که در رمانهایش به واقع تاریخ معاصر ایران را به تصویر کشیده است و به گفته خود وی تاریخ معاصر یعنی همان تاریخ مهاجرت از روستا به شهر. تاریخ روستاییانی که تمام فرهنگ خودشان را آورده و در شهر مستقر کردهاند.
در شکل گیری ذهنیت دولت آبادی مثل اغلب نویسندگان و روشنفکران ایرانی جدای از خصوصیات وراثتی و خانوادگی مجموعهای از عوامل اقلیمی، تاریخی، محیطی ، سیاسی و اجتماعی دخیل است . با این تفاوت که او در مقطعی مهم از تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران ظهور کرده است. اصلاحات ارضی در دهه 40 نقطه حرکت و یا تبدیل سیستم زمینداری و شبه فئودالی ایران به سیستم بورژوازی و شهرنشینی است. بنابراین او به عنوان نویسنده و روشنفکر ایرانی خود را در بازتاب چالشها و بحرانها و پریشانی های این مقطع از مدرنیته ایرانی صاحب وظیفه می داند.
رمان روزگار سپریشده مردم سالخورده که در سه مجلد نوشته شده است حاوی یک دوره از تاریخ معاصر است که در آن دولت آبادی مانند دیگر آثارش به مسألهی مهاجرت و تبعات آن اشاره میکند. مهاجرت مردم زادگاهش و خانوادهاش و این که چگونه در طی این مهاجرت رنجها را باید تحمل کنندخفتّ.ها و خواریها را باید به جان بخرند تا بالاخره بشوند حاشیه نشین پایتخت.
پیشینه تحقیق
در حوزه جامعه شناسی- ادبیات مقاله یا تحقیق مستقلی در این مورد نوشته نشده است. پرداختن به این تحقیق به دلیل حضور پر رنگ مهاجرت در آثار محمود دولت آبادی، ضرورت دارد.
روش شناسی تحقیق
همه نظریه پردازانی که در زمینه جامعه شناسی ادبیات به نوعی قلم زده اند، در این موضوع که چگونگی آفرینش آثار ادبی با زندگی اجتماعی پیوند دارد، اتفاق نظر دارند. در مقابل این نظریه پردازان بسیارند نویسندگان و نظریه پردازانی که چنین تاثیری را رد می کنند و مدعی اند که مرتبط ساختن ارزش های معنوی با احتمالات اجتماعی و اقتصادی در حکم خوار شمردن چنین ارزش هایی است.
»لوسین گلدمن « در پاسخ به این نوع نگرش به آثار ادبی معتقد است که ارزش های معنوی حقیقی از واقعیت اقتصادی و اجتماعی جدا نمی شوند، بلکهدقیقاً بر اساس همین واقعیت شکل گرفته اند و بر آن اند تا حداکثر همبستگی و وحدت انسانی را در دل این واقعیت رواج دهند. گلدمن نظریه خود را با عنوان »تاثیر عوامل اقتصادی و اجتماعی بر آفرینش ادبی « در دفاع از جامعه شناسی ادبیات خود بنا نهاده است . مفاهیم اساسی در روش گلدمن عموماًبرگرفته از آثار لوکاچ و دیالکتیک هگلی است.
اما مهمترین نظریه گلدمن که توانست به او کمک کند تا روش کار خود را استحکام بخشد، نظریه »ساخت گرایی تکوینی« او بود. فرضیه بنیادین ساخت گرایی تکوینی این است که هر رفتار انسانی کوششی ست برای دادن پاسخی بامعنا به وضعیتی معین و از همین رهگذر، ایجاد تعادلی میان فاعل عمل و موضوعی که عمل بر آن واقع شده ، مورد تاکید این نظریه است . پس در این نظریه توجه به دو نکته اساسی یعنی بررسی فرآیند دیالکتیکی تحول ساختارهای یک اثر ادبی و دیدگاه تکوینی یک اثر ادبی مدنظر است .
بیان مسأله
حاشیه نشینی یک معضل کلان شهری می باشد که نشان دهنده ضعف در ساختار اجتماعی و اقتصادی است. اصلاحات ارضی در ایران از جمله اتفاقات مهمی است که نقش آن در تحولات اجتماعی ایران کمرنگ و تبعات اتفاقات سیاسی برخاسته از این تحول پررنگتر درجای آن نشسته است. واقعیت زندگی اجتماعی ایرانیان و نگونبختی و یا فرصتهای از دست رفته آن به قبل و بعد از اصلاحات ارضی برمیگردد. به تبع آن ادبیات جدی معاصر خودآگاه و ناخودآگاه، از این تحول اجتماعی عمیق تأثیر پذیرفته است. »روزگار سپری شده مردم سالخورده« محمود دولت آبادی نیز به سرنوشت طبقه آفتابنشینها، و رعیت های بیزمین میپردازد. رعیتهایی که قبل از اصلاحات ارضی در چهارچوب »یک پنج« ارباب و رعیتی در ساختاری استثمار محور اما منسجم، روز و روزگار میگذراندند؛ بعد ازاصلاحات ارضی بدون ارباب و بدون زمین رها میشوند.
