بخشی از مقاله
چکیده
تاثیرپذیری از محیط زندگی یا اقلیم از ویژگیهای بارز ادبیات معاصر است.در این گرایش مسائل عینی محیط و تجربیات زیستی نویسنده و وجوه مختلف فرهنگ و جوامع دیگر مورد توجه قرار میگیرد. هدف عمده صبغه اقلیمی معرفی و شناساندن یک جامعه و فرهنگ متفاوت به جامعه دیگر است. رمان همسایههای احمد محمود مربوط است به دوره ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر مصدق، و به نوعی میتوان گفتفعالیّت های حزب توده و تاثیرات آن در طبقه پایین و عمدتا کم سواد کشور برای بسیج شدن در حرکت ملی کردن صنعت نفت را نشان میدهد. موسم الهجره الی الشمال رمانی است به زبان عربی نوشته نویسنده سودانی طیب صالح که در آن نویسنده ضمن قصه گوییپیرامونِ وضعیت یک روستا و ماجراهایمردمانِ آن،بهبررسیِوضعیتِ کشوری عربی -آفریقایی-اسلامی در دوران استعمار و پسااستعمار و همچنینماقبلِ مدرن و مدرن می پردازد.این مقاله به بررسی تطبیقی نقش اقلیم و عناصر اقلیمی در رمان همسایهها و فصل مهاجرت به شمال به شیوه تحلیل محتوا میپردازد. احمد محمود و طیب صالح توجه ویژهای به ویژگیهای خاص منطقه خود اعم از آداب و رسوم، مسائل اخلاقی و اجتماعی، طبیعت، اعتقادات، موقعیّت جغرافیایی و... دارند. تمرکز بر ویژگیهای منحصر به فرد منطقه و دقت در بازتاب جزئیات آن، به این دو داستان رنگ بومی داده است.
مقدمه
ادبیات بومی یا ادبیات اقلیمی گونه ای از ادبیات در جهان است که با تکیه بربومیّتملیّت، و دانش مردمی به اصالت،قومیّت و خرده فرهنگهای جغرافیای فرهنگی هر ملت اشاره دارد. هدف عمده از توجه به صبغه اقلیمی ادبیات معرفی و شناساندن یک جامعه و فرهنگ متفاوت به جامعه دیگر است.در جریان این فرایند،گاه پیش می آید که شخصیت ها خود و فرهنگشان را از دیدگاه تازه ای بنگرند و هویت فراموش شده خود را بازیابند.از سویی دیگر از طریق به وجود امدن ادبیات اقلیمی میتوان ویژگیهای خاص فرهنگهای گوناگون را حفظ کرد. گوناگونی که در محیطها و مکانهای مختلف وجود دارد ممکن است تنها در آثار نویسندگان حفظ شود.بنابراین یکی از کارکردهای مهم ادبیات اقلیمی،حفظ ارزشها،سنن و مواریث کهنی است که اکنون در معرض اضمحلال و نابودی قرار گرفته است. پرداختن به مسائل تاریخی و اجتماعی و شرایط طبیعی و اقلیمی را میتوان از دیگر کارکردهای ادبیات اقلیمی به شمار آورد. بسیاری از جغرافی دانان و جامعهشناسان معتقدند، که جنبههای مختلف زندگی انسان، تحت تأثیر اقلیم استحتّ.ی بعضی از آنان، معتقدند که خصوصیّات اخلاقی انسانها، متأثّر از مسائل اقلیمی و شرایط آب و هوایی است؛تجلّی همین تأثیرات در آثار ادبی، مبحثی را ایجاد کرده است که به آن ادبیات اقلیمی میگویند. ادبیات اقلیمی گونهای از ادبیات است که زائیده شرایط اقلیمی و جغرافیایی استو در حقیقت مبیّن نوعی ادبیات است که شاخصه های جغرافیایی،فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی منطقه معینی را مشخص میکند.
گاهی اوقات، نویسنده توجه ویژه ای به ویژگیهای خاص یک منطقه اعم از آداب و رسوم، مسائل اخلاقی و اجتماعی، طبیعت، اعتقادات، زبان و گویش و... دارد . تمرکز نویسنده بر ویژگیهای منحصر به فرد منطقه و دقت در بازتاب جزئیات آن، اثر او را محدود به یک منطقهای خاص میکند و به عبارت دیگر به داستان رنگ بومی میدهد. داستان های اقلیمی غالباً بازتاب دهنده ویژگی ها و عناصر مشترکی چون فرهنگ، باورها و آداب و رسوم یک منطقه جغرافیایی اند.در همه فرهنگها و دایرهالمعارف های ادبی در تعریف داستان اقلیمی عموماً بر وجود عناصر مشترکی همچون فرهنگ و معتقدات مردمی، آداب و رسوم و ویژگی های محیط طبیعی و بومی تأکید شده است.این داستان ها در زبان لاتین معمولا به نامRegional -novel» »رمان محلّی یا ناحیه ای خواندهمیشوند. احمد اعطا با نام ادبی احمد محمود نویسنده معاصر ایرانی و طیب صالح نویسنده سودانی از نویسندگانی هستند که صبغه محلی در آثارشان به چشم میخورد و در این پایان نامه به مقایسه تطبیقی آنها خواهیم پرداخت.
رمان همسایههای احمد محمود مربوط است به دوره ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر مصدق، و به نوعی میتوان گفت فعالیّتهای حزب توده و تاثیرات آن در طبقه پایین و عمدتا کم سواد کشور را برای بسیج شدن در حرکت ملی کردن صنعت نفت نشان می دهد. از این بابت می توان گفت که گرایش های ذهنی و سیاسی نویسنده و صبغه اقلیمی به صورتی کاملا پررنگ در متن داستان به چشم میخورد.داستان در نهایت با کودتای 28 مرداد به پایان میرسد. موسم الهجره الی الشمال رمانی است به زبان عربی نوشته نویسنده سودانی طیب صالح که در آن نویسنده ضمن قصه گویی پیرامونِ وضعیت یک روستا و ماجراهای مردمانِ بهآن، بررسیِ وضعیتِ کشوری عربی-آفریقایی-اسلامی در دوران استعمار و پسااستعمار و همچنین ماقبلِ مدرن و مدرن میپردازد. این کتاب داستان یک جوان روستایی است که به تازگی از تحصیل در انگلستان بازگشته و با مصطفی سعید که از او مسن تر است آشنا می شود. این تازه وارد شبی با خواندن شعری به زبان سلیس انگلیسی گذشته اش را لو میدهد و راوی را برمیانگیزد که هویت غریبه را کشف کند. چنانچه بعدها معلوم می شود، مصطفی دانشجویی استثنایی بوده که در غرب تحصیل کرده است اما در عین حال رابطه بسیار نفرت آمیز و پیچیده ای با هویت و آشنایان غربی خود به هم زده بودگذشته. پرمشقّت مصطفی در اروپا محور رمان را شکل میدهد و... . این رمان تاکنون به بیش از 30 زبان از جمله انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، هلندی و سوئدی ترجمه شده است.در ایران با نامهای موسم کوچ به شمال ترجمه فارسی رضا عامری و با عنوان فصل مهاجرت به شمال از مهدی غبرایی به چاپ رسیده است. در این پژوهش تطبیقی، صبغه اقلیمی و نقش اقلیم به عنوان عامل تأثیر گذار بیرونی،از کوچک ترین تا بزرگ ترین محرّکهای بیرونی؛ در رمان همسایهها از احمد محمود و فصل مهاجرت به شمال از طیب صالح مورد بررسی و تحلیل قرار میگیرد
بحثی کوتاه در چند و چون ادبیات تطبیقی
نخستین بار اصطلاح ادبیات تطبیقی - - La litterture Comparee را آبل ویلمنVillemain - Abel - استاد دانشگاه سوربون - - Sorbonne در سخنرانیهایش مطرح کرد و سپس به پیشنهاد ادیب فرانسوی ادگار کینه - -1803 - - Edgar Quinet 1875 م - عملا به عنوان یکی از شاخه های مطالعات ادبی پا به عرصه گذاشت و شاید بتوان گفت کتاب پژوهشگر انگلیسی پانست تحت عنوان ادبیات تطبیقی - 1881م - بارزترین نمونه مطالعات ادبی در زمینه بررسی تاثیرپذیری ادبیات از پدیدههای اجتماعی و همسازی با آن است - صابری،. - 1388 :32 کادن - - Cuddon در فرهنگ توصیفی ادبیات و نقد مینویسد: ادبیات تطبیقی»آزمودن و تحلیل ارتباطها و همانندیهای ادبیات اقوام و ملل گوناگون است.مطالعه تطبیقی ادبیات، مثل مطالعهتطبیقی مذاهب،کار نسبتاً تازهای است و قبل از قرن نوزده به ندرت سابقهای از آن وجود دارد - «کادن،. - 1380 :93/1984
تعریف رمان
از نظر باختین رمان جوانترین عضو انواع اساسی ادبی است - تودوروف،. - 1377 : 167در حالی که انواع دیگر از دورانهای پیش از رمان در جامعه بودهاند و منتقدان و نظریه پردازان ادبی با آشنایی کامل تعریفی برای هر کدام از آنها ارائه میدادهاند.جوان بودن نوع رمان از عواملی است که هنوز تعریف واحدی که مورد قبول نویسندگان و منتقدان و همینطور شامل تمام انواع رمان باشد ارائه نشده است و»نکته اساسی این است که رمان،برخلاف دیگر انواع ادبی از قانوننامهای برخوردار نیست - همان،. - 166 افراد زیادی سعی در تعریف رمان داشتهاند اما هرکدام از تعاریف فقط یک یا چند نوع از رمان را دربرمیگیرد.رمان»روایت منثور خلاقهای که معمولا طولانی و پیچیده است و با تجربهای انسانی همراه با تخیّل سرو کار دارد و از طریق توالی حوادث بیان میشود و در آن گروهاز شخصیّتها در صحنه مشخصی حضور دارند - «میرصادقی و ذوالقدر،. - 1388 :141
ادبیات اقلیمی
ادبیات بومی یا ادبیات اقلیمی گونه ای از ادبیات در جهان است که با تکیه بر بومیت، ملیت و دانش مردمی به اصالت، قومیت و خرده فرهنگ های جغرافیای فرهنگی هر ملت اشاره دارد. ادبیات ایران در میان ادبیات ملل، ویژگی هایی منحصربه فرد از ادبیات اقلیمی است - قاسمیان،. - 93ادبیات اقلیمی در حقیقت مبین نوعی ادبیات است که شاخصههای جغرافیایی،فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی منطقه معینی را نشان میدهد؛به گونهای که این شاخصهها وجوه ممیزه این منطقه با سایر مناطق باشد.در این مورد می-توان به نکات زیر اشاره کرد:
شاخصههای جغرافیایی،مانند آب،هوا،وضعیت طبیعی،وجود جنگل،دریا،کوهستان یا بیابان و... برای مثال مشخصه جغرافیایی شمال ایران وجود جنگل و دریاست و در جنوب،دریا و نخلستان.
شاخصه فرهنگی- اجتماعی،مانند آداب وسنن،اعتقادات،زبان،مذهب،نژاد،وجود اقوام مختلف، سابقه مبارزاتی علیه بیگانگان و... .
شاخصه اقتصادی،مانند وجود فعالیتهای اقتصادی معینی اعم از کشاورزی یا صنعتی مثل فعالیت صنعت نفت در خوزستان یا برنج کاری و چایکاری در شمال ایران که به این مناطق ویژگیهای معینی بخشیده است. داستانهای اقلیمی معمولا متضمن بیان همه یا بخشی از این شاخصهها هستند.بر این اساس داستانهایی از این نوع می-توانند مبین فضای شهری،روستایی یا هر دو باشند - جعفری،. - 140-1381 :141 ویژگیهای عمومی ادبیات بومی و اقلیمی را می توان به شرح زیر برشمرد : الف- وحدت ویژگی های جغرافیایی از قبیل شرایط ویژه طبیعی و جغرافیای طبیعی. در ایران این ویژگی را میتوان در استانهای مازندران، گیلان، گرگان، مناطق ساحلی دریای خزر، بوشهر و خوزستان نیز مشاهده کرد.
ب- مشابهت وضع تولید و معیشت: وجود بنادر، مراکز ماهیگیری، شالیزارها، مزارع چای، حرفههای مخصوص از قبیل حصیربافی و چوببری و ماهیگیری - در شمال - و وجود نخلستانها، مزارع گندم و جو، کشت و زرع با آب باران در جنوب و جنوب شرقی ایران ازجمله ویژگیهایی است که در این گونه ادبی تبلور مییابد. ج- وحدت گویش محلی و پشتوانههای دیرینه فرهنگی.
د -مشابهت آیین و مراسم جشنها، اعیاد ملی و مذهبی، رقصها، آیین ازدواج و خاکسپاری، تولد و نامگذاری فرزند، طرز کوچ و مراسم همراه با آن در عشایر.
