بخشی از مقاله
چکیده
رئالیسم به معنای واقع گرایی است و هدف از آن، نمایش دنیای واقعی، عینی، برونی و بیان منصفانهایاز واقعیّتِ ملموس از طریق بازآفرینی دقیق جزئیات زندگی است..یکی از مهم ترین اصولی که در مکتب رئالیسم مورد توجه قرار میگیرد، تصویر کردن انسان به منزله ی موجودی اجتماعی است؛ زیرا روابط زنده ای بین انسان و محیط وجود دارد و این یعنی آن که محیط اجتماعی و طبیعی فقط جنبه ی منظره ای ندارد؛ بلکه در حکم عامل جانداری است که ماهیت حوادث را تعیین میکند.باگسترش مکتب مذکور و توجه نویسندگان و اهل قلم به آن، کمکم رماننویسان ایرانی هم به آن گرایش پیدا کردند. صادق هدایت، بزرگ علوی، جلال آل احمد و محمود دولتآبادی از جمله نویسندگان مطرح رئالیست درایران به شمار می روند که مختصات مکتب مورد نظر در آثار هر کدام از آنها کاملا مشهود است. آنچه در این مقاله بدان پرداخته شده، بازتاب رئالیسم در کارنامهی سپنج محمود دولت آبادی نویسنده و رماننویس معاصر ایران میباشد.
کلیدواژهها: رئالیسم، واقعگرایی، داستان کوتاه، دولتآباد
مقدمه:
شاعران و نویسندگان در آفرینش آثار خود، روشها و شیوههای مختلفی را به کار می گیرند. به بیان دیگر هر نویسنده و شاعری با توجّه به شرایط اجتماعی و ویژگیهای فردی خویش، آثار خود را در قالب و روشی بیان می کند. همین طرز نگرش و ارائهی شیوههای مختلف نویسندگی، مکتبهای ادبی گوناگونی از قبیل کلاسیسیسم، نئوکلاسیسیسم، رمانتیسم، ناتورالیسم، سمبولیسم و دادائیسم و... را به وجود آورد. یکی از برجسته ترین این مکتب ها، مکتب ادبی رئالیسم است.
اصطلاح رئالیسم به معنای واقعگرایی یا واقعیّت گرایی استواقعیّت. یک مائدهی آسمانی تغییرناپذیر نیست، بلکه پدیدهای تاریخی و اجتماعی است.رئالیسم بیان واقعی زندگی است. واقعیّت آن چیزی نیست که ما میبینیم؛ بلکه بسیار پیچیده تر و ژرف تر از آن است که دیده میشود.روش رئالیسم مبنی بر گفتن و نوشتن از واقعیّتهای اجتماعی است و آنچه در جامعه روی میدهد را، به تصویر میکشد - ر.ک: پرهام، . - 39 :1362 رئالیسم محصول قرن نوزدهم است.واژه ی»رئالیسم«را برای اوّلین بار نویسنده ی کم شهرتی به نام شانفلوری به زبان آورد و قواعد و اصول این مکتب را بیان کرد. وی در سال 1857م، مقالاتی را در دفاع از رئالیسم نوشت و عنوان مقالات خود را رئالیسم گذاشت. شانفلوری معتقد بود که کار رمان نویس در حقیقت »نوعی عکسبرداری از واقعیّت از جهات مختلف است« - زرشناس، . - 58/2 :1389او واقع گرایی را چنین تعریف میکند: »واقعگرایی عبارت ]است[ از ترسیم اشیاء به آن سان که هستند ]رئالیسم[ بدون آن که به معنای تحسین زشتی یا بدی باشد، حق دارد آن چه را موجود و مشهود است، بنمایاند« - فدویالشّکری، . - 197 :1386
مکتب فوق دراعتراض به مکتب رمانتسیم به وجود آمد.این مکتب درواقع پیرزوی حقیقت بر تخیل و هیجان می باشد، از وجوه اهمیت آن این است که مکتب های متعدد بعدی نتوانسته است ازقدر و اعتبارآن بکاهد.بنای رمان نویسی و ادبیات امروز ایران و جهان بر روی آن نهاده شده است. - سیدحسینی، - 269/1 :1384 این مکتب، اهدافی را دنبال می کند.یکی از اهداف آن، جست و جو و بیان کیفیات واقعی هرچیز و روابط درونی مابین یک پدیده و دیگر پدیده هاست. - پرهام، - 42 :1362 محیط در رشد و پرورش انسان نقش به سزایی دارد و روابط درونی بین پدیدهها نیز برای نویسندهی رئالیست مهم است؛ به بیان دیگر، »رئالیسم ریشهی رفتار آدمی را در شرایط اجتماعی زمان می جوید.
یکی از مهم ترین اصول رئالیسم تصویر کردن انسان به منزله ی موجود اجتماعی است؛ زیرا روابط زنده ای بین انسان و محیط وجود دارد و همچنین محیط اجتماعی و طبیعی فقط جنبه ی منظره ندارد، بلکه در حکم عامل جانداری است که ماهیّت حوادث را تعیین می کند« - همان: . - 46اصالت امورعینی، توجه به جزئیات، مشاهده و توجه به مسایل اساسی اجتماعی از اصول و ویژگی های اساسی مکتب رئالیسم به شمار می روند.درداستان رئالیستی نویسنده خود را دخالت نمی دهد و زمان و مکان مانند بسیاری از زمینه های دیگر لازم و ملزوم یکدیگر و جدایی ناپذیرند. نویسنده داستان رئالیستی برای تشویق خواننده از زبان ساده و محاوره ای استفاده می کند.داستانی که گرایش به واقعیت دارد، باید از نثری استفاده کند که بیش از هر زبان دیگری معنی تحت الفظی و واقعی داشته باشد تا بتواند صحت و اصالت تجربیات فردی و شخص را به راستی و درستی منتقل سازد.
توجه به واقعیات جامعه و مسائل زمانه و به روز بودن موضوعات باعث تقسیم رئالیسم به شاخه های متعدد گردید ازآن جمله است: رئالیسم ادبی آغازین یاواقع گرای ابتدایی، رئالیسم سوسیالیستی یا واقع گرای اجتماعی، رئالیسم انتقادی و رئالیسم جادویی.تولستوی، بالزاک و دیکتز از بزرگان مکتب رئالیست به شمار می روند. نویسندگان رئالیست درایران: نویسندگان ایرانی پس از مشروطه تا مقطع 1310ش، طیّ یک دوره تغییرو تحولات سیاسی و اجتماعی به سوی داستان کوتاه گام برداشتند و.داستان هایی با زبان ساده و قابل فهم برای عموم مردم نوشتند. - ر.ک: میرعابدینی، - 75 :1387 فدویالشّکری دراین باره می نویسد:»دهخدا با مقالات شیوای چرند و پرند زمینه را برای ساده نویسی و بیان مطلب به زبانی که درخور فهم و اندیشهی مردم باشد هموار ساخت - «فدوی
الشّکری، . - 81 :1386
بدین ترتیب، تفکر رئالیستی در ایران رسوخ نموده، به دنبال آن بزرگان زیادی را به خود مشغول کرد.تأثیر تولستوی برمحمدعلی جمال زاده صاحب یکی بود یکی نبود یکی ازآن موارد است.دوره ی بعد، از حدود سال 1300ش تا حوالی 1315ش، ادبیات به مفاهیمی چون: ملیت خواهی، اخلاق گرایی و اصلاح طلبی می پردازد. - سپانلو، . - 13 :1369 از نمونه های ادبی این دوران می توان به انتشار افسانه ی نیما، تهران مخوف از مشفق کاظمی و اجرای نمایشنامه های رضا کمال شهرزاد و غیره اشاره کرد. از سال 1315 به بعد چند نویسنده برجسته و باارزش رئالیست در ایران پیدا شدند که آثارشان به عنوان شاهکارهای ادبیات داستانی مورد توجه می باشد.از آن میان می توان به صادق هدایت به عنوان بنیانگذار واقعی داستان کوتاه درایران، صاحب زنده به گور و بوف کور، صادق چوبک - رئالیست افراطی - صاحب خیمه شب بازی، جلال آل احمد صاحب دید و بازدید، بزرگ علوی صاحب چشمهایش، علی محمد افغانی صاحب شوهرآهو خانم و محمود دولت آبادی اشاره کرد.
دولت آبادی و مکتب رئالیسم
محمود دولت آبادی در دهم مرداد ماه سال 1319 ش. در دولت آباد سبزوار، بیهق، به دنیا آمد. دوران ابتدایی را در روستای خود گذرانید. سپس راهی مشهد و آن گاه تهران شد و در این دوران مشاغلی نظیر حروف چینی چاپخانه، سلمانی، سینماگری، ویزیتور روزنامه کیهان و غیره ر ا برعهده داشت.به سال 1340 به صورت جدی با تئاترآشنا شد.تئاتر و داستان نویسی دوشادوش هم ذهن او را تسخیر کرده بود. او درفیلم گاو هم نقش کوتاهی ایفا کرده بود. او در سال 1347 کار منظم داستان نویسی را با انتشار ته شب آغاز کرد.پس ازآن، ادبار را به همراه داستان های بند، پای گلدسته ی امامزاده شعیب، هجرت سلیمان و سایه های خسته درمجموعه لایه های بیابانی منتشرکرد. او آغاز نگارش رمان کلیدر را در همین سال آغاز کرد.به غیراز کلیدر، آثار برجسته ی دیگری همچون:جای خالی سلوچ، روزگارسپری شده ی مردم سالخورده، و غیره از این نویسنده ی 72 ساله به جای مانده است. درطریق بسمل شدن و زوال کلنل هم ازآثاری هستند که در انتظار نشر می باشند.
بخش عمده ی آثار دولت آبادی به مثابه ی نویسنده ای پرآوازه و رئالیست، به روستا و زندگی روستاییان اختصاص دارد.عوامل اجتماعی و فرهنگی، دراین نوع نگرش بی تاثیر نبوده است.»تحولات اجتماعی- فرهنگی دههی - 1340 اصلاحات ارضی، طرح مسائل غرب زدگی و بازگشت به زندگی ساده و سنتی روستا - ، نویسندگان را واداشت تا با دیدی تازه به مسائل زندگی و روستایی بنگرند و موجد گرایش ادبی تازه ای گردند که آن را تحت عنوان ادبیات روستایی و اقلیمی مشخص می کنند - «میرعابدینی، . - 505 :1387 سپانلو، دولت آبادی را یک نویسنده ی رئالیست و از پیروان مکتب گورکی می داند؛ مکتبی که برآن است باید نویسنده به موضوع کارش، یعنی مردم معرفتی همه جانبه داشته باشد؛ از خصایص جسمی و روحی گرفته، تا اوضاع جغرافیایی و اقلیمی، زبان و عادات و خرافات و آداب و دولت آبادی از چنین دانشی برخوردار است. - ر.ک: سپانلو، :1387 - 124
دولت آبادی، خود در مصاحبه ای می گوید: »من در آثار ادبی جهان به چهار اثر علاقه ی فراوان دارم. در وهله ی نخست بیگانه اثر آلبرکامو، دیگر پیرمرد و دریا اثر همینگوی، سومی گرگ بیابان اثر هرمان هسه و آخرین که می تواند اولی هم باشد، بوف کور اثر صادق هدایت است. من همیشه در طول این چهل سال نویسندگی آرزو داشتهام که کتابی به حجم و قدرت یکی از این آثار بنویسم« - ارزندهنیا، . - 479/1 :1386 دولت آبادی از رئالیست های قرن نوزدهم اروپا پیروی می کند. در داستان هایش ابتدا شرح دقیقی از ظاهر جسمی و تاریخچه ی شخصی آدم های داستان ارائه می دهد. پس از توصیف ظاهری به درون آنها توجّه میکند و دانای کلّی است که از درون و برون آدم های داستان آگاهی کامل دارد و سرانجام در طی حوادث، قهرمان داستان به طور کامل عرضه میشود - میرعابدینی، . - 551 :1387
جلدهای نخست و سوم کارنامه ی سپنج مرکب است از چند داستان کوتاه همچون:» ته شب«، »ادبار«، »پای گلدسته ی امامزاده ی شعیب«، »سفر«، »بند«، »بیابانی«، »هجرت سلیمان«، »سایه های خسته«، »دیداربلوچ« و یک رمان بلند به نام »جای خالی سلوچ.«کلیدر و جای خالی سلوچ ضمن شهرت و ارزشمندی بسیار، نشانه هاییبارزِ از حضور مستمر و واقعی دولت آبادی در عرصهی ادبیات داستانی به شمار می آیند. بازتاب رئالیسم در کارنامهی سپنج 1 و 3 دولت آبادی
