بخشی از مقاله
چکیده
هدف از اجرای این پژوهش، بررسی اثربخشی فعالیتهای آموزش از راه دور به منزله یکی از شیوههای نوین و رویکرد جدید آموزشی در کشور است که مؤسسه آموزش از راه دور وزارت آموزش و پرورش آن را هدایت و اجرا میکند. اثربخشی فعالیتهای آموزشی این شیوه براساس مصوبات مؤسسه دستیابی به اهداف آموزش از راه دور مانند دستیابی به هدفهای توسعه انعطاف در روشهای آموزشی، تأثیرگذاری فناوری بر نحوه ارائه آموزشها، میزان خوداتکایی و خودآموزی دانش آموزان، اجرای آئیننامهها و دستورالعملهای آموزشی و اجرایی و تعریف شده است. برای اجرای این پژوهش پرسشنامهای شامل 35 سوال در گروهی 290 نفری از مدیران و دبیران مقطع متوسطه مراکز آموزش از راه دور سراسر کشور استفاده شده است.
47 فصلنامه نوآوریهای آموزشی، شمارۀ19، سال ششم، بهار1386
نتایج به دست آمده از این پژوهش توصیفی نشان میدهد که فعالیتهای آموزشی این مؤسسه تا حد بسیار مطلوب، منجر به دستیابی اهداف آموزش از راه دور در کشور شده است. علاوه برآن در تجزیه و تحلیل پاسخهای هر سوال نتایجی جالب از دیدگاه مدیران و دبیران به دست آمده است که از آن جمله میتوان به عدم توسعه بی رویه مراکز مجری در کشور، اهمیت منابع و کتابهای خودآموز در مراکز نسبت به سایر منابع آموزشی متنوع، ضرورت و اهمیت نظارت بر فعالیتهای مراکز مجری و . . . اشاره کرد. از یافتههای تحقیق چنین برمیآید فعالیتهای آموزش از راه دور با اهداف تعریف شده و مصوب مؤسسه و وزارت آموزش و پرورش مطابقت دارند.
کلیدواژهها: آموزش از راه دور؛ اثربخشی مراکز آموزشی؛ برنامه درسی دبیرستانی
مقدمه
به طور کلی روشهای نوین نظامهای آموزشی کشورهای دنیا به منزله یک ضرورت و نیاز آموزشی فراگیران و برای ایجاد کردن فرصتهای تحصیل در مناطقی با ویژگیهای اقلیمی متفاوت
و شرایط تحصیلی فراگیران و با توجه به جنسیت و فرهنگهای آنها، مطرح شده است. گفتنی
است هر روش با توجه به ویژگیها و تغییراتی که در یک نظام آموزشی پدید میآورد، مورد ارزیابی و استفاده قرار میگیرد. آموزش از راه دور درحکم یک شیوۀ آموزشی، ابتدا به منزله یک ضرورت برای از میان برداشتن موانع اقلیمی و جغرافیایی فضاهای آموزشی، محدودیتهای سنی و جنسیتی فراگیران کار خود را آغاز کرد و در ادامه درحکم یک نظام آموزشی، فلسفه و اهدافی ویژه را در نظریههای یادگیری براساس نظریات تکاملیافته متخصصان رشد و ارتقاء پیدا کرد.
رویکرد به آموزش از راه دور با توجه به ضرورتهای آموزشی در کشورها شکل گرفته است.
بررسیهای تاریخی حاکی از آن است که شکلگیری این پدیده ابتدا برای آموزشهای مذهبی و دینی
مورد استفاده کشیشان و مروجان دینی قرار میگرفته است.
در سال 1836 میلادی، دانشگاه هاوایی انگلستان به عنوان یکی از نخستین آکادمیهای
توسعه آموزشهای مکاتبهای شکل گرفت. در ایالت متحد آمریکا در دهه 1870م گامهای آغازین این راه برداشته شد. در سال 1873م انا الیوت تیکفور1 نظام آمـوزش مـکاتبهای را برای زنـان به
1. Anna Eliot Ticknor
75
نام انجمن1 (مشابه، انجمن مشوق یادگیری در خانه، در انگلستان) پایهگذاری کرد. در سال م
دانشگاه ایالتی ایلینیویز، 1874 یک برنامه آموزشی مکاتبهای را ارائه دانشگاه2 کرد. در پنسیلوانیا نیز روزنامهای به نام The Colliery Engineer مقالههای آموزشی را به منظور بهبود تکنیکهای معدن کاوی و جلوگیری از بروز حوادث در معادن منتشر می کرد. این کار بسیار موفق بود به
طوری که در سال 1891 م منجر بـه برگزاری یک دورۀ مستقل و دستیابی بـه الگویی بـرای
برگزاری دورههایی با موضوعاتی متفاوت شد.
در سال 1939 م، به منظور ارائه دورههای مکاتبهای به دانشآموزان مهاجر، سازمان
(CNED) در اروپای غربـی (فرانسه) تأسیس شد. این سازمان هم اکنون به بزرگترین مؤسسه آموزش از راه دور اروپا تبدیل شده است.دانشگاه آفریقای جنوبی (UNISA) نیز از سال 1946
م به یک مؤسسه آموزش از راه دور تبدیل شده است.
تأسیس دانشگاه آزاد بریتانیای کبیـر (UKOU) درسال 1969 سبب شد که دانشگاههای
آموزش از راه دور در چندین کشور به ویژه کشورهای اروپایی وآسیایی تأسیس شدند. این
دانشگاهها شامل (UNED) در اسپانیـا (1972) ، دانشگاه آزاد علامـه اقبـال (AIOU) در پاکستـان (1974)، دانشگاه آزاد (STOU) در تایلند (1978)، دانشگاه آزاد ملی کره (KNOU)
1982، (UT) دراندونزی (1984)، و دانشگاه آزاد ملی ایندیـرا گاندی (IGNOU) در هند
(1985) بودند.
در ایران دانشگاه ابوریحان بیرونی در سال 1350 شمسی برای نخستین بار نسبت به ارائه آموزشهای از راه دور، به صورت مکاتبهای اقدام کرد. این دانشگاه در هشت رشته تحصیلی شیمی، فیزیک، ریاضی، زبان و ادبیات فارسی، آموزش و پرورش ابتدایی، اقتصاد و تعاون روستایی، مدیریت خدمات بانکی و مدیریت خدمات فنی (در مقطع فوق دیپلم) به فعالیت پرداخت .
در سال 1352 دانشگاه آزاد ایران تأسیس شد که هدف اصلی تأسیس این دانشگاه، افزایش
ظرفیت پذیرش نظام آموزش عالی ایران برای تربیت نیروی انسانی متخصص و کارآمد بود. از سال
1351 تا سال 1366 آموزش از راه دور در ایران وجود نداشت، اما در خلال این سالها انجام دادن
مطالعات و بررسیهای اولیه منجر به تأسیس دانشگاه پیام نور (1366) و آغاز به کار آن شد.
1. Ticknor 2. Illinois State University
در سال 1373 شورای عالی انقلاب فرهنگی، آموزش و پرورش را موظف به تأسیس مؤسسهای
برای ارائه آموزشهای نیمه حضوری و غیر حضوری کرد. که در سال 1375 اساسنامه این مؤسسه به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید.
در سال 1382 با استفاده از اساسنامه مذکور، این مؤسسه تأسیس و راهاندازی شد. این مؤسسه به
منزله نخستین نهاد رسمی سیاستگذاری و اجرایی در آموزش و پرورش، در سال تحصیلی
83-84 راه اندازی شد و اقدام به جذب دانشآموزان واجد شرایط کرد.
بیان مسئله و ضرورت تحقیق
مؤسسه آموزش از راه دور به منظور اجرای برنامههای آموزشی خود، اقدام به تأسیس مراکز
آموزش از راه دور در سراسر کشور کرده است. در آغاز سال 1383-84، درحدود 15 استان کشور
در این طرح شرکت داشته که درسال تحصیلی 84-85 به همه استانها تعمیم یافته است. در این سال 400 مرکز در سراسر کشور به ویژه در مناطق محروم برای افزایش پوشش تحصیلی آن مناطق
تأسیس شده و شروع به فعالیتهای آموزشی کرده است.
آموزشهای از راه دور در مـراکز تأسیس شده به شکل مکاتبهای و تشکیل کلاسهای رفع اشکال و هدایت آموزشی ارائـه میشود. هر مرکز موظف است مطابق آیین نامهها و دستورالعملهای مصوب به افراد بازمانده از تحصیل (کسانی که به دلایلی نمیتوانند در مدارس
روزانه تحصیل کنند)، در زمینه ثبتنام، برنامهریزی آموزشی برای کلاسهای رفع اشکال هر هفته
یا دو هفته یک بار در مراکز، ارائه مواد آموزشی و درسی مانند لوحهای فشرده آموزشی، تجهیزات
رایانهای، کتابهای خودآموز وکار و تمرین و ارائه مشاورههای تحصیلی و . . . اقدام لازم را
به عمل آورد.
با توجه به اینکه اهداف و خطمشیهای آموزش از راه دور را مؤسسه تدوین و ارائه کرده است، لذا لزوم دستیابی به این اهداف و اندازهگیری میزان موفقیت برنامههای آموزش از راه دور در جهت تحقق یافتن اهداف آن بسیار ضروری است. این اهداف عبارتند از:
اجرای تمام یا بخشی از برنامههای تحصیلی و درسی مصوب وزارت آموزش و پرورش.
ارائه آموزشهای از راه دور با بهرهگیری از روشهای متنوع و مناسب و به کارگیری فناوریهای روز (انعطاف در ارائه روشهای آموزشی و اجرای آن).
آموزش از راه دور به منظور جبران فرصت تحصیلی از دست رفته.
عدم محدودیت سنی، جنسی و جغرافیایی در آموزشهای از راه دور و اهتمام به آموزش ایرانیان خارج از کشور.
ترویج فرهنگ اسلامی و ملی در برنامههای آموزشی مؤسسه آموزش از راه دور.
اهتمام به آموزشهای ادبیات قومی و زبانهای خارجی.
تأکید کردن بر ترویج فرهنگ به کارگیری مناسب فناوری اطلاعات و ارتباطات.
امکان ارائه خدمات آموزشی مؤسسه به منظور بهرهگیری از توانبخشی غیردولتی، امکانات
آموزش و پرورش و سایر نهادهای دولتی و مشارکتهای مردمی.
امکان تأمین کردن بخشی از درآمدهای مؤسسه آموزش از راه دور از طریق تولید و فروش
محصولات فرهنگی و آموزشی و مشارکت در سرمایهگذاریهای مناسب.
مقاله حاضر درصدد است با بهرهگیری از نظرات و دیدگاههای مدیران و دبیران مراکز که
تجربه مدیریت آموزشی و تدریس در مراکز مجری را دارند و آموزشهای لازم را نیز دیدهاند و با اهداف و برنامههای آموزش از راه دور آشنا هستند، میزان دستیابی به این اهداف و خطمشی (اثر
بخشی) مراکز مجری را بررسی و تحلیل کند.
سوالات تحقیق
با توجه به اینکه این تحقیق از نظر توجه به اجرای آموزشهای از راه دور در کشور و
بررسی اثربخشی مراکز آموزش از راه دور (84- 85) درون مجموعه وزارت آموزش و پرورش،
پژوهشی جدید است، لذا فرضیههای تحقیق به صورت سوالات پژوهشی مطرح شدهاند.
سوال اصلی
میزان دستیابی به اهداف آموزش از راه دور در کشور تا چه اندازه موفقیتآمیز بوده است؟
سوالات فرعی
1. میزان دستیابی به اهداف آموزش از راه دور در مراکز از حیث منابع وساختار مراکز
(دولتی و غیردولتی) تا چه اندازه موفقیتآمیز بوده است؟
.2 آموزش از راه دور به عنوان دومین فرصت آموزشی تا چه اندازه به رضایتمندی
دانشآموزان و رفع نیازهای ناشی از فرصت از دست رفته تحصیلی منجر گردیده است؟
.3 آموزش از راه دور تا چه اندازه به توسعه انعطاف در شیوههای متنوع آموزشی منجر شده
است ؟
.4 آیا مؤسسه آموزش از راه دور نسبت به گسترش فرهنگ استفاده از ابزارها و
تکنولوژیهای آموزشی و نوین (IT , ICT) موفق و موثر بوده است؟
.5 میزان تأثیرگذاری آموزش از راه دور در خودآموزی دانشآموزان به طور نسبی چگونه
بوده است؟
.6 مراکز مجری آموزش از راه دور تا چه اندازه در اجرای برنامههای آموزشی مصوب شورای
عالی مؤسسه موفقیتآمیز بودهاند؟
تعاریف متغیرها و اصطلاحات تحقیق
آموزش از راه دور: کیگان1990)، صص28تا(48آموزش از راه دور را این گونه توصیف
میکند: »در آموزش از راه دور معمولاً معلم و فراگیر از یکدیگر جدا هستند. تهیه مطالب آموزشی،
حمایت از فراگیران تحت نظارت یک مرکز آموزشی و رسانههای گروهی فـرایندی دو جانـبه
است که تقریبا" هیچ وقـت به صورت گروهـی انجام نمیشود. دکتر غلامعلی سرمدی در صص
184-185 کتاب آموزش بزرگسالان و مداوم، (تپنر جارویس)، آموزش از راه دور را چنین تعریف
میکند: نوعی آموزش و یادگیری که در آن آموزگار و فراگیر یا فراگیران از نظر جغرافیایی جدا از
یکدیگر هستند، بنابراین برای ارائه خدمات آموزشی به وسایل کمک آموزشی و الکترونیکی مانند متون چاپی، رایانه و اینترنت متکی هستند. آموزش از راه دور - نقش آموزگار در این پروسه؛ یادگیری از راه دور به نقش فراگیر در این پروسه اطلاق میشود..(portway, lane 1994) « از
تجزیه و تحلیل دو تعریف اشاره شده چنین برمیآید که صاحبنظران این رشته اگر چه در مورد
ماهیت آموزش از راه دور توافق نظر ندارند، اما در تقابل نظام سنتی آموزش، این نظام را حاصل
دستاوردهای نوین دانش بشری و تکامل عرصههای علوم و صنایع و فناوری به شمار میآورند و روند
رو به گسترش را برای آن متصور هستند. هریک از تعاریف د بردارندۀ جنـبههای گوناگون آموزش از راه دور است که در نگاهی کلی میتوان با توجه به شرایط خاص اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، به راهکارهایی مناسب برای تدوین یک نظام آموزشی مبتنی بر دستاوردهای این شیوه نوین آموزش دست
یافت. اما آموزش از راه دور در این تحقیق طبق اساسنامه مؤسسه اینگونه تعریف میشود:
»آموزشهایی است که بر اساس برنامههای مصوب وزارت آموزش و پرورش برای آموزش تمام یا بخشی از موضوعات درسی دوره آموزش متوسطه، (راهنمایی تحصیلی، متوسطه و
پیشدانشگاهی) با تأکید بر فراگیری دروس از طریق دیداری یا شنیداری و کاهش ساعات حضور در کلاسهای درس بر حسب موضوع دروس انجام میپذیرد.« به عبارت دیگر آموزش از راه دور
از طریق مـراکز به صورت مکاتبـهای (ارسال کتاب و لوح فشرده برای دانشآموزان، تشکیل محدود کلاسهای رفع اشکال و هدایت و مشاوره آموزشی) ارائه میشود. در این تحقیق آموزش از
راه دور، اجرای برنامههای آموزشی و درسی به شیوه مکاتبهای و مجازی است.
ویژگیهای نظام آموزش از راه دور: اگر با شیوه آموزش از راه دور مجموعهای از فرایندهایتحصیلی کامل را ارائه کنیم، میتوانیم این ادعا را داشته باشیم که با رویکرد و روشی نوین نظام
کاملی مبتنی بر ویژگیها و شاخصهای جدید تأسیس کردهایم. به طور خلاصه میتوان در حالت
مقایسهای ویژگیهای نظام آموزش از راه دور را به منزله نظامی نوین با نظام جاری آموزش به منزله نظامی سنتی به موارد زیر اشاره شده است.
جدول .1 مقایسه نظامهای سنتی آموزش و آموزش از راه دور
ویژگیهای نظام آموزش سنتی ویژگیهای نظام آموزش از راه دور
دانشآموزان مدرسه میروند تا علم و دانش بیاموزند. فراگیر یا دانش پژوه بدون وابستگی به مدرسه خـودش
میتواند تواناییهای بالقوه خود را به فعلیت درآورد.
مطالب آموختنی فقط در چهاردیواری مدرسه است. دانش مورد نیاز را از راههای گوناگون میتوان به دست
آورد.
دانشآموز بـه طـور فعـال و خـلاق درصـدد یـادگیری محور اصلی آموزش یادگیری فراگیر است.
نیست.
محتوای مکتوب معلم آموز است. محتوای مکتوب خود آموز است.
آموزشها کـاملا مـستقیم و معلـم تنهـا عامـل و منبـع معلم نقش راهنما و تسهیل کننده یادگیری را بـر عهـده
یادگیری است. دارد.
08 فصلنامه نوآوریهای آموزشی، شمارۀ19، سال ششم، بهار1386
ابزارهای آموزشی کتاب خـود آمـوز و انـواع لوحهـای
از ابزارهای نوین آموزشی در یادگیری استفاده نمیشود.
فشرده است.
انواع لوحههای فشرده آموزشی بـسیار تخصـصی تهیـه
ممکن است معلم غیرتخصصی باشد.
شدهاند.
دلیل و نیازی برای تهیه سـخت افزارهـای الکترونیکـی برای استفاده از محتوای آموزش نرمافـزاری در اختیـار،
نیست. ناچار به تهیه سختافزار است.
کار معلم تلقین افکار و اندیشه است. کار معلم رهبری، رفع اشـکال، یـاددادن شـیوه تفکـر و
اندیشیدن است.
آموزش و یادگیری برای دانشآموز فاقد انگیزه است. آموزش و یادگیری ناشی از احـساس نیـاز و همـراه بـا
انگیزه است.
دانشآموز از اعتماد به نفس کافی برخوردار نیست. در یادگیری دارای استقلال و متکی به خود است.
در خارج از مدرسه امکان یادگیری از طریـق تعامـل بـا یکی از شیوههای اصلی یادگیری، یـادگیری گـروههـای
همکلاسان کمتر است. مطالعاتی همدرس است.
اثر بخشـی: انجام دادن کـارهای درسـت یا متمرکز و تأکید بر نتـایج کـار است و زمانیحاصـل میشود که سازمان به هدفها یا نتایج مطلوب خود نائل آید. (علاقهبند 1375، ص .(16
در این تحقیق اثربخشی از طریق عواملی مانند میزان دستیابی به اهداف، میزان تأثیر و فناوریهای نوین آموزشی در آموزش، میزان اجرای برنامههای آموزشی توسط مراکز مجری و در نهایت میزان
دستیابی به اهداف اجرایی و آموزشی مؤسسه آموزش از راه دور مشخص میشود. موارد ذکر شده
از طریق پرسشنامه مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.
مراکز آموزش از راه دور:در این تحقیق مراکز آموزش از راه دور به مراکز دولتی و
غیردولتی داخل کشور (تقریبا 400 مرکز در 32 استان) اطلاق میشود که با دریافت مجوزهای لازم
به آموزشهای از راه دور میپردازند. این مراکز میباید دارای کلاسهای آموزشی، آرشیو منابع آموزشی مانند کتاب، لوح فشرده، نوارهای ویدئویی تجهیزات رایانهای و یا سایت آموزشی باشند.
این مراکز باید یک مؤسس (حقیقی یا حقوقی) و یک مدیر مورد تأیید آموزش و پرورش داشته باشند.
آموزش از راه دور: رهیافتی نوین در آموزش و پرورش ایران ...
81
دانشآموزان مراکز آموزش از راه دور:مطابق ماده1آییننامههای آموزشی دورههای
تحصیلی راهنمایی و متوسطه، دانشآموزان واجد شرایط برای تحصیل در این مراکز آموزشی شامل
افراد زیر هستند:
الف) افرادی که امـکان ارائـه آموزشـهای روزانـه دورههای تحصیـلی راهنمایی و متوسـطه
به آنها وجـود ندارد (لازم التعلیم). این افراد معمولاً دانشآموزانی هستند که در سن تحصیلی قرار
دارند اما به دلایلی نمیتوانند به مدارس راه یابند. مواردی مانند نبودن مدرسه راهنمایی و متوسطه در منطقه محل سکونت، داشتن معلولیت جسمی و حرکتی، سرپرست خانواده بودن، اقامت در
خارج از کشور، در زندان بودن و موارد دیگری که کمیسـیون موارد خاص آمـوزش و پرورش
منطقه تأیید کرده باشد.
ب) افرادی که شرایط تحصیل در دوره راهنمایی تحصیلی و متوسطه و واحدهای مربوطه
آموزشی را از دست دادهاند. این مورد شامل بزرگسال (افراد بالای 14 سال دورۀ راهنمایی و بالای
18 سال دوره متوسطه) است.
ج) افرادی که به دلیل وجود شرایط خاص امکان بهرهگیری از آموزشهای حضوری را
ندارند.
در این تحقیق به همه دانشآموزان واجد شرایط و ثبتنام شده در مراکز دانشآموز اطلاق میشود.
برنامههای آموزشی آموزش از راه دور:در آموزش از راه دور به دلیل کم بودن ساعتهای
حضور دانشآموزان در کلاسهای درس و برای جبران بخشی از کمبود ارتباط دانشآموزان با معلم، برنامههای متنوعی اجرا میشود. این برنامهها درحکم واسطه آموزشی برقراری تعامل و ارتباط دانشآموزان با معلم یا مشاور را تسهیل مینماید. از جمله این واسطههای آموزشی به
اختصاص دادن ناظران مشاوران آموزشی، تشکیل گروههای هم درس، تعاملهای دو سویه با
ابزارهای فناوری نوین (تلفن، کامپیوتر، اینترنت)، ارسال مواد آموزشی مناسب به دانشآموزان، راهاندازی شبکههای رسانهای آموزشی تشکیل و کلاسهای رفع اشکال میتوان اشاره کرد. در این تحقیق برنامههای آموزشی به بهرهگیری از واسطههای فوق در آموزش اطلاق میشود.
28 فصلنامه نوآوریهای آموزشی، شمارۀ19، سال ششم، بهار1386
تکنولوژیها و رسانه ها در آموزش از راه دور
فناوری آموزشی فراتر از کاربرد ابزار و وسایل آموزشی است و بیشتر از مجموعه
قسمتهای متفاوت تشکیلدهندۀ آن است و آن عبارت از روش یا راه منظم طراحی اجرا،
ارزشیابی کل فرایند تدوین و یادگیری با توجه به هدفهای ویژه و بهرهگیری از یافتههای
پژوهشی در روانشناسی و برقراری روابط انسانی و به کارگیری ترکیبی از منابع انسانی و غیرانسانی،
به منظور ایجاد یادگیری عمیقتر، موثرتر و پایدارتر است (احدیان 1374، ص .(13 در این تحقیق فناوری آموزشی و نوین به مجموعهای از ابزارها و وسایل و منابع کمک آموزشی اطلاق میشود
که میتواند در امر خودآموزی به دانشآموز کمک میکنند، مانند متون چاپی (جزوه، کتاب کار و
تمرین) ووسایل و ابزارهای صوتی و تصویری (رادیو، تلویزیون) رایانه و شبکههای اینترنتی و
سایر ابزارهای فناوری جدید که تعامل دوسویه دانشآموز با معلم را تسهیل میکنند.
جدول .2 ویژگیهای بعضی از تکنیک های آموزشی گروهی با
عملکردی مشابه یادگیری از راه دور
تکنیکها نقاط قوت نقاط ضعف
اگر متون و منابع برای یادگیری حقایق به ساختارسازی و برنامـهریـزی معلـم
مناسب باشند اصـول اساسـی و مـوارد نیاز دارد.
مطالعــه هــدایت شــده مــواد کاربرد مطالـب، روشـی بـسیار مـوثر و به مواد و منابع مناسب کـه بـه انـدازه
آموزشــی بــه صــورت کتــب مناسب است و یادگیری دانـشآمـوزان کافی در دسترس گروه باشد، نیاز دارد.
درسی و نوشـتههـا (کتابهـای را از نظم و ساختار دقیقی میبخشد. برای دستیابی به اهداف شناختی سطح
خودآموز) به یادگیرندگان این فرصت را میدهنـد بالا و بعضی از اهـداف غیـر شـناختی
که متناسب با روش و استعداد خودشان نامناسب است.
فعالیت و پیشرفت کنند.
به تسهیلات یا امکانات خـاص نیـازی
نیست.
مطالعه مستقل مـواد آموزشـی به اندازه کتاب درسی سودمند اسـت و تهیــه مــواد آموزشــی– یــادگیری بــاز
به صورت جزوه یا بروشور و اگر مواد آموزشـی خـوب آمـاده شـود وقتگیر و پرهزینه است.
مواد یادگیری بـاز(جـزوات و میتواند موثر باشد. هرکــسی نمــیتوانــد مــواد یــادگیری
کتابهای کار و تمرین) یادگیرندگان میتوانند متناسب با سطح متعامل بسازد
و روش خودشان فعالیت کنند. یادگیرندگان احساس جدایی میکننـد
