بخشی از مقاله
چکیده
وحی و کیفیت آن یکی از مباحث علوم قرآنی است که ذهن پژوهشگران علوم قرآنی را به خود مشغول کرده است. مفسران ذیل آیاتی که این واژه در آنها به کار رفته است، به توضیح و تبیین آن پرداختهاند. بانو امین اصفهانی در تفسیر مخزن العرفان، ضمن بیان نکات ارزشمند درباره وحی، به شبهات پیرامون آن نیز پاسخ داده است. این پژوهش به روش تحلیلی - توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانهای، به وحی و کیفیت و اقسام و فایده آن از دیدگاه بانو امین اصفهانی در تفسیر »مخزن العرفان در تفسیر قرآن« پرداخته است. وحی در نظر بانو امین، اشاره سریع،افهام و القاء معنا در قلب است و قرآن در بالاترین رتبه از اقسام وحی و کلام خداوند قرار دارد.
آیات این کتاب آسمانی از مصدر الوهیت تنزل نموده و در قالب الفاظ فرود آمده و پیامبر کلمات آن را به گوش جسمانی شنیده و به چشم جسمانی مَلک وحی را دیده است. ایشان عبد و تابع وحی است و خبرهای غیبی از طریق وحی به او میرسد. پیامبر مأمور ابلاغ وحی است و مردم از طریق وحی و توسط پیامبر بر اساس تعالیم الهی تربیت میشوند. »الهام« مانند وحی القاء معنا به قلب است؛ با این تفاوت که وحی مخصوص انبیاء و الهام مخصوص اولیاء الهی است.
واژگان کلیدی: وحی، قرآن، الهام، بانو امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن.
مقدمه
کلمه وحی و مشتقات آن بیش از هفتاد بار در قرآن کریم ذکر شده است که غالباً درباره ارتباط ویژه خداوند با پیامبران برای القاء پیام هدایت تشریعی است وحی و چگونگی آن از جمله اموری است که توجه بشر به آن معطوف شده و دیدگاههای فراوانی درباره آن اظهار شده است. وجود کتابها و مقالههای فراوانی که در این زمینه نوشته شدهاند، حاکی از اهمیت این مسئله است. با وجود نشر آثار قابل توجه درباره وحی، پژوهشی مستقل که دیدگاه بانو امین را در این زمینه بیان کند، صورت نگرفته است.
بر این اساس، در این پژوهش مباحث مربوط به وحی از دیدگاه بانو امین مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاههای ایشان درباره وحی و مراتب و اقسام آن از تفسیر مخزن العرفان جمعآوری و تبیین شده است.تفسیر مخزن العرفان در تفسیر قرآنتفسیر فارسی مخزن العرفان در تفسیر قرآن«، اثر ماندگار بانو سیده نصرت امین اصفهانی است که به تفسیر تمام سورههای قرآن پرداخته است. بانو امین، اختصار قرآن را ناشی از بلاغت و اعجاز آن دانسته است و معتقد است که اگر احکام و جزئیات و مقدمات عبادات به طور کامل در قرآن ذکر میشد، قرآن از حدّ فصاحت و بلاغت و اعجاز خارج می شد و یکی از کتاب هایمفصّل معمولی محسوب میگردید.
بانو امین در مقدمه این تفسیر، درباره تدبّر و تفسیر به رأی سخن گفته و معتقد است در فهم ناسخ و منسوخ و متشابهات قرآن، باید به ابواب علم پیامبر، یعنی امامان معصوم تمسک جست با توجه به نکات اخلاقی مطرحشده در تفسیر مخزن العرفان، این تفسیر رنگ و بوی اخلاقی و عرفانی به خود گرفته است. بانو امین درباره شناخت مقام خداوند، سخن اهل معرفت را ذکر کرده و میگوید:هر کس خود را به صفت عبودیت شناسد، پروردگار خود را به صفت ربوبیت شناسد و هر کس خدا را به عظمت و بزرگواری و سلطنت شناسد، خود را به فقر وذلّت و مسکنت شناسد وی به مکی و مدنی بودن سورهها توجه داشته و در توضیح آیات، به بیان و شرح لغات و کلمات آنها پرداخته است و در بیان لغات از گفتار مفسران بهره برده است.
بانو امین همچنین به مباحث علوم قرآنی در تفسیر آیات توجه داشته و مباحثی مانند إعجاز همان، را ضمن تفسیر آیات بیان کرده است. توجه به مباحث کلامی و استفاده از تفاسیر شیعه وسنّی، مانند »منهج الصادقین« مولا فتحاللّه کاشانی1، »انوار التنزیل و اسرار التأویل« بیضاوی2 و تفسیر طنطاوی3 از ویژگیهای دیگر این تفسیر ارزشمند است.
مفهوم وحی
وحی به معنای اشارت، کتابت، الهام،کلام پوشیده و هر چه از کلام، نوشته یا پیغام یا اشاره که به دیگری القاءِ و تفهیم شود است وَحی وحیاً واَوحی ایحاءً هر دو به یک معنا هستند.وحی در اصل به معنی اشاره سریع است و به اعتبار سرعت گفتهاند: امر» وحیٌ«؛ یعنی کار سریع. البته وحی همواره از جنس کلام و از باب رمزگویی و یا به صورت صوت و مجرد از ترکیب، و یا به اشاره و امثال آن است بانو امین در تعریف وحی، سخن راغب اصفهانی را ذکر کرده است:الوحی الاشارلإ السریع و اشاره سریع گاهی به وسیله کلام است، به طور رمز یا تعریض یا به صورتی که ترکیب از حروف نشده یا به اشاره به بعض جوارح و به کتابت. و حاصل از موارد استعمال آن این است که وحی القاء معناست به نحوی که مخفی باشد بر کسی که قصد فهم آن را نداشته باشد.وی پس از ذکر سخن راغب نتیجه گرفته است که:وحی همان القاء به قلب و نفوذ معنی در باطن است.
وحی در کلام عرب
وجوه وحی در کلام عرب عبارت از: وحی نبوت الهام، اشاره کتاب و سرّ است استناد این کلام به ابوعبیده، وجوه وحی را اینگونه شرح داده است:الف - وحی نبوت در آیه شریفه وَ» ماکانلِبَشَرٍیُکَلﱢمَهُأَنْاللﱠهُإِلّاوَحْیاًأَوْمِنْوَراءِحِجابٍأَویُرْسِلرَسُولاًفَیُوحبِإِذْنِهِیَ مایَشاءُإِنﱠهُعَلِیﱞحَکِیم به این نوع از وحی اشاره شده است. خدا با بشر یا از طریق وحی در خواب یا در بیداری تکلم میکند یا این که از پشت حجاب با بشر سخن و شایسته هیچ انسانی نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحی یا از پشت حجاب یا رسولی میفرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد، وحی می کند؛ چرا که او بلندمقام و حکیم است.
